Следчыя сталі на бок злачынцаў у балаклавах. Як дзейнічаць далей?

Паступаюць звесткі аб першых адмовах ва ўзбуджэнні крымінальных спраў па фактах катаванняў і жорсткага бесчалавечага абыходжання, пастановы выносяцца па выніках праверкі зваротаў ахвяр. Юрыст Праваабарончага цэнтра "Вясна" Павел Сапелка каментуе, што не так з падобнымі апавяшчэннямі і якія механізмы можна задзейнічаць пасля іх атрымання.

Такія адмовы пачалі прыходзіць са Следчага камітэту. Фота: t.me/euroradio

Што не так?

Згодна з артыкулам 167 Крымінальна-працэсуальнага кодэкса (КПК), падставай для ўзбуджэння крымінальнай справы з'яўляецца наяўнасць дастатковых дадзеных, якія паказваюць на прыкметы злачынства, пры адсутнасці абставінаў, якія выключаюць вытворчасць па крымінальнай справе. Такія дастатковыя дадзеныя — гэта звесткі аб наяўнасці цялесных пашкоджанняў у ахвяры, а таксама дадзеныя пра абставіны іх прычынення ў сукупнасці: указанне на прычыненне іх супрацоўнікамі органаў унутраных спраў, адсутнасць дадзеных аб правамерным характары ўжытага гвалту.

У артыкуле 29 КПК пералічаныя абставіны, якія выключаюць вытворчасць па крымінальнай справе. Напрыклад, згодна з папулярным п. 2 ч. 1 арт. 29 КПК, вытворчасць можна выключыць за адсутнасцю ў дзеянні складу злачынства: гэтая акалічнасць можа быць ўстаноўленая як у ходзе праверкі, так і ў ходзе расследавання, і нават у ходзе судовага разбору — тады выносіцца апраўдальны прысуд.

"Неўстанаўленне асобы, якая ўчыніла злачынства, — не падстава для адмовы ва ўзбуджэнні крымінальнай справы, — кажа Павел Сапелка. — Гэтая акалічнасць як раз і сведчыць аб недастатковасці прадпрынятых следчым намаганняў у пошуку і зборы доказаў. Тое, што не знайшлі злачынцаў, цалкам вытлумачальна: падчас праверкі следчы не мае права праводзіць найважнейшыя следчыя дзеянні — дапытваць сведак і пацярпелага, папярэдзіўшы іх аб крымінальнай адказнасці за дачу загадзя ілжывых паказанняў або адмову ад дачы паказанняў, праводзіць паміж імі вочную стаўку, праводзіць следчы эксперымент, прад'яўляць да апазнання асобы і прадметы”.

Што рабіць?

Павел Сапелка тлумачыць, што трэба рабіць пасля атрымання паведамлення аб адмове ва ўзбуджэнні крымінальнай справы:

Пры гэтым, ажыццяўляючы нагляд за законнасцю ўзбуджэння крымінальнай справы, пракурор мае права:

Таксама пастанова следчага можа быць абскарджана ў судзе, гэтая скарга будзе разгледжана ў адкрытым або закрытым (па хадайніцтве удзельнікаў) судовым пасяджэнні.

Навошта гэта трэба рабіць?

Навошта цяпер патрэбныя гэтыя скаргі, калі нежаданне ўладаў расследаваць факты катаванняў і прыцягваць да адказнасці вінаватых цалкам відавочна?

"Мы перакананыя ў тым, што кожны, нават нязначны, на першы погляд, доказ, які следчы здабудзе пад ціскам скаргаў, будзе мець значэнне, — упэўнены Павел Сапелка. — Таму што з кожным днём гэтых доказаў будзе ўсё менш. Акрамя таго, так мы збярэм яшчэ і доказы бяздзейнасці следчых, пракурораў і кіраўнікоў".

Паранены пратэстуючы ў Мінску. 10 жніўня 2020 года. Фота: Вадзім Заміроўскі, tut.by

Што кажуць міжнародныя органы і праваабаронцы?

Камітэт супраць катаванняў ААН па выніках разгляду пятага перыядычнага дакладу Беларусі ў заключных заўвагах настойліва заклікаў Беларусь прыняць усе неабходныя меры для стварэння ў Следчым камітэце дзяржавы-ўдзельніка асаблівых спецыялізаваных падраздзяленняў для расследавання скаргаў на катаванні і жорсткае абыходжанне — у тым ліку, на сэксуальны гвалт. Таксама ён заклікаў забяспечыць аператыўнае, эфектыўнае і бесстаронняе расследаванне ўсіх паведамленняў аб прымяненні катаванняў і жорсткім абыходжанні, і прыняць меры для ўмацавання незалежнасці Следчага камітэта ад выканаўчай улады, каб ён мог лепш выконваць свае функцыі. Камітэт супраць катаванняў ААН заклікаў Беларусь гарантаваць, каб у выпадку падазрэнняў на прымяненне катаванняў і жорсткае абыходжанне, падазраваныя неадкладна адхіляліся ад выканання сваіх службовых абавязкаў на ўвесь час расследавання.

"Тыя звесткі, якія пададзеныя падраздзяленням і следчым Следчага камітэта, дастатковыя для ўзбуджэння крымінальнай справы па факце катаванняў, перавышэння ўлады і іншых службовых злачынстваў, — каментуе Павел Сапелка. — Устанаўленне вінаватых і збор доказаў павінны ажыццяўляцца ў межах папярэдняга расследавання з выкарыстаннем усяго прадугледжанага крымінальна-працэсуальным заканадаўствам арсенала сродкаў”.

Праваабаронцы пастаянна нагадваюць пра абавязальніцтвы дзяржавы, прадугледжаных Канвенцыяй супраць катаванняў: Беларусь як дзяржава-удзельнік Канвенцыі абавязаная прадпрымаць эфектыўныя заканадаўчыя, адміністрацыйныя, судовыя і іншыя меры для папярэджання актаў катаванняў на любой тэрыторыі пад яе юрысдыкцыяй; ніякія выключныя абставіны, якімі б яны ні былі, будзь то стан вайны або пагроза вайны, унутраная палітычная нестабільнасць ці любое іншае надзвычайнае становішча, не могуць служыць апраўданнем катаванняў. Загад вышэйстаячага начальніка або дзяржаўнай улады не можа служыць апраўданнем катаванняў. Таксама Беларусь абавязаная забяспечыць, каб усе акты катаванняў разглядаліся ў адпаведнасці з крымінальным заканадаўствам. Тое ж ставіцца да спробы падвергнуць катаванню і да дзеянняў любой асобы, які прадстаўляе сабой саўдзел або ўдзел у катаванні.