Стэфановіч: Беларускую мову можа ўратаваць "станоўчая дыскрымінацыя"
Дзярждэпартамэнт ЗША апублікаваў штогадовую справаздачу аб стане правоў чалавека ў сьвеце. У справаздачы сьцьвярджаецца, што ў мінулым годзе беларускія ўлады абмяжоўвалі свабоду прэсы, слова, сходаў, асацыяцый і рэлігіі, а тыя грамадзяне, што карыстаюцца беларускай мовай, падвяргаліся дыскрымінацыі. Мы пагутарылі пра моўныя праблемы на тле міжнародных актаў аб правах чалавека зь юрыстам праваабарончага цэнтру “Вясна” Валянцінам Стэфановічам.
Абламейка: Як вы ацэньваеце факт, што ў справаздачы Дзяржаўнага дэпартамэнту ЗША згадалі пра дыскрымінацыю ў Беларусі людзей, якія карыстаюцца беларускай мовай?
Стэфановіч: Вядома мы ацэньваем гэта станоўча, таму што такія факты сапраўды ёсьць, мы іх назіраем штогод, і гэтая праблема сапраўды турбуе праваабаронцаў Беларусі.
Абламейка: Валянцін, а беларускія праваабаронцы наогул адсочваюць гэты аспэкт? І як вы ацэньваеце беларускае заканадаўства аб мовах і яго выкананьне ў Беларусі?
Стэфановіч: Штогод мы складаем аналітычны агляд па сытуацыі з правамі чалавека, і заўсёды пэўная частка гэтага агляду прысьвячаецца праблемам дыскрымінацыі, у тым ліку дыскрымінацыі па моўнай прыкмеце. Ня быў выключэньнем і апошні, які на сёньня выйшаў, агляд за 2008 год, дзе гэтая праблема адзначаецца. Мы адзначаем, што само заканадаўства Беларусі, якое рэгулюе ўжываньне дзьвюх дзяржаўных моваў, не стварае сапраўдных мэханізмаў для рэалізацыі роўнага статусу гэтых моваў. Паводле артыкулу 17 Канстытуцыі, дзяржаўнымі мовамі зьяўляюцца беларуская і расейская. Само пытаньне ўжываньня моваў рэгулюецца Законам аб мовах але новая рэдакцыя 1998 году, на жаль, такіх мэханізмаў, якія б забясьпечвалі роўнасьць статусаў моваў, не ўтрымлівае. І гэта прыводзіць на практыцы да таго, што людзі, якія карыстаюцца беларускай мовай, сутыкаюцца з дыскрымінацыяй.
Абламейка: На якіх міжнародных прававых актах грунтуюцца беларускія праваабаронцы, сьцьвярджаючы, што правы беларускамоўных у Беларусі парушаюцца?
Стэфановіч: Найперш мы апэлюем да "Пакту аб грамадзянскіх і палітычных правах". Гэта артыкул 26, які гаворыць пра тое, што павінна быць забясьпечана законам абарона ад дыскрымінацыі па якой-небудзь прыкмеце. У тым ліку і па прыкмеце мовы. На сёньня ў Беларусі беларускамоўныя грамадзяне могуць быць аднесеныя да моўнай меншасьці. Гэта ўнікальная сытуацыя, калі мовай тытульнай нацыі карыстаецца невялікая колькасьць людзей. Але паводле Канстытуцыі гэтыя мовы маюць роўны статус.
Абламейка: А як на Захадзе рэагуюць на тое, што вы прыцягваеце ўвагу менавіта да мовы, да парушэньня правоў беларускамоўных? Як там ставяцца да моўных праблемаў Беларусі?
Стэфановіч: Ёсьць пэўнае неразуменьне гэтай праблемы, таму што звычайна ў справаздачах праваабарончых арганізацый іншых краінаў зьвяртаюць увагу на дыскрымінацыю нацыянальных ці моўных меншасьцяў. І людзі, якія кепска ведаюць сытуацыю ў Беларусі, могуць зьдзівіцца, таму што, па ідэі, карыстальнікамі гэтай мовы мусіць быць большасьць насельніцтва. Але сытуацыя такая, што дзяржаўны орган не абавязаны адказваць на зварот грамадзяніна на той мове, на якой той зьвярнуўся. У законе напісана: альбо па-расейску, альбо па-беларуску. А на практыцы адказваюць выключна на расейскай мове. Калі тлумачыць праблему ў гэтым аспэкце, тады разуменьне ёсьць.
Абламейка: Якое выйсьце з гэтай сытуацыі праваабаронцы бачаць, якое рашэньне прапануюць?
Стэфановіч: Сытуацыя на сёньня, як мне падаецца, досыць крытычная, таму што беларуская мова ўнесена ЮНЭСКА ў сьпіс моваў, якім пагражае зьнікненьне. І я мяркую, што без адмысловай праграму ўраду тут сытуацыю будзе цяжка выправіць. Мне падаецца, тут бы мог быць шэраг мерапрыемстваў. Найперш гэта забесьпячэньне сапраўды роўнага статусу беларускай мовы. Гэты прынцып павінен адпавядаць сусьветнаму прынцыпу білінгвістычных краінаў – усё павінна быць пароўну. Мусяць быць дзяржаўныя цалкам беларускамоўныя тэлеканалы. Калі два расейскамоўных каналы, то два беларускамоўных. Эфір радыё таксама мусіць быць напалову па-беларуску і па-расейску. Усе законы, усе кодэксы, якія прымаюцца дзяржаўнымі органамі кіраваньня, павінны прымацца выключна на дзьвюх мовах. Г.зн. дзяржаўныя чыноўнікі будуць абавязаныя адказваць на звароты грамадзянаў на той мове, на якой яны зьвяртаюцца.
Я лічу, што ў зьвязку з тым. што беларуская мова апынулася ў вельмі цяжкім становішчы, трэба прымяніць таксама гэтак званую "станоўчую дыскрымінацыю" – пэўныя прывілеі для пэўных асобаў, якія спрыяюць адраджэньню мовы. Напрыклад, невялікія даплаты настаўнікам у школах і ўнівэрсытэтах, якія працуюць на беларускай мове. Вельмі важна стварыць пераемнасьць адукацыі, каб школьнікі потым маглі паступаць на беларускія плыні ва ўнівэрсытэтах.
