Саша Кулаева: «Алесь заўсёды быў там, дзе патрэбна была салідарнасьць»

Алесь Бяляцкі вядомы не толькі як стваральнік беларускага праваабарончага цэнтра “Вясна” -- яго добра ведаюць як праваабаронцу ў многіх краінах свету. Магчыма, не ўсім у Беларусі вядома, што Алесь двойчы абіраўся на пасаду віцэ-прэзідэнта Міжнароднай Федэрацыі за правы чалавека (FIDH), штаб-кватэра якой знаходзіцца ў Парыжы. Што менавіта дзякуючы нашаму  земляку ў гэтай арганізацыі быў створаны новы напрамак працы.
Мы папрасілі кіраўніка аддзела Усходняй Еўропы і Цэнтральнай Азіі Міжнароднага сакратарыята FIDH Сашу Кулаеву распавесці падрабязней аб дзейнасці Алеся Бяляцкага на міжнароднай арэне.

-- Спадарыня Саша, вы памятаеце, як беларуская “Вясна” апынулася ў шэрагах Міжнароднай федэрацыі?

-- “Вясна” ўвайшла ў Міжнародную Федэрацыю за правы чалавека ў 2004 годзе, на Міжнародным Кангрэсе ў Кіта, у Эквадоры. Я вельмі добра гэта памятаю: была вясна, на эквадорскі Кангрэс прыехалі Алесь Бяляцкі і Валянцін Стэфановіч, і агульным галасаваннем Кангрэс (а гэта прадстаўнікі ўсіх арганізацый-чальцоў з болей чым 100 краін) прагаласаваў за прыняцце “Вясны” ў Федэрацыю. Выпадак, між тым, быў адмысловы. Бо “Вясна” была незадоўга да гэтага ліквідаваная, і вядома, Міжнароднае праўленне, якое рыхтавала яе кандыдатуру да галасавання, было пастаўленае перад выбарам. У нас былі ўжо, улічваючы рызыкі гэтай прафесіі, выпадкі, калі арганізацыі-чальцы ліквідоўвалі аўтарытарныя рэжымы, былі і арганізацыі наогул без рэгістрацыі, але прыняцце “свежай” фактычна забароненай арганізацыі -- гэта не такая ўжо, скажам наўпрост, частая з'ява. Але “Вясну” мы ведалі добра, і зусім незадоўга перад гэтым змаглі пераканацца ў чарговы раз, наколькі дзейснай і моцнай была гэтая арганізацыя, нягледзячы на ​​найскладанейшую сітуацыю, у якой яна апынулася.

Праз некалькі месяцаў пасля ліквідацыі “Вясна” стала арганізатарам найбуйнейшага Міжнароднага Форуму праваабарончых актывістаў, які прайшоў пад Менскам у канцы студзеня 2004 года, за два месяцы да нашага Кангрэсу ў Эквадоры. Ягонай мэтай было абмеркаваць пагаршэнне становішча з правамі чалавека і ўзмацненне тэндэнцыі па знішчэнню грамадзянскай супольнасці ў Беларусі. Удзельнічалі ў Форуме каля 200 чалавек ад большасці беларускіх праваабарончых арганізацый, а таксама прадстаўнікі амбасадаў і міжнародных арганізацый. Там былі расіяне, сярод іх -- вельмі вядомы расійскі праваабаронца Сяргей Кавалёў, прысутнічалі і выступалі прадстаўнікі праваабарончых арганізацый “Міжнародная амністыя”, Human Rights Watch, прадстаўнікі Генеральнага дырэктарата па правах чалавека Рады Еўропы, Бюро па дэмакратычных інстытутах і правах чалавека АБСЕ, кіраўнік Офіса АБСЕ ў Мінску. Былі жонкі зніклых палітыкаў, маці аператара АРТ Дзмітрыя Завадскага. І, вядома, прадстаўнікі FIDH, паколькі мы разам з “Вясной” працавалі над гэтым мерапрыемствам.

Гэта адразу нас пагрузіла ў мясцовую атмасферу: адна за адной гасцініцы адмаўляліся ад ужо заключаных кантрактаў, спасылаючыся на самыя розныя падставы, ад прарваных трубаў да незапланаваных імпрэзаў. Паўставала пытанне, ці зможам мы правесці Форум.

-- Вы неяк згадвалі, што давялося праводзіць яго ледзь не ў гурбах снегу ў беларускіх лясах ... Як жа гэта было?

-- “Вясна” у чарговы раз выявіла крэатыўнасць – “дзеля сямейнай ўрачыстасці” быў зняты невялікі катэдж у лесе, і месца правядзення Форуму трымалася ў таямніцы да моманту яго адкрыцця. Удзельнікаў сустракалі і звозілі легкавікамі па вядомай толькі арганізатарам адрэсе, і калі заля была забітая прадстаўнікамі амбасадаў і міжнародных арганізацый, улада ўжо не адважылася што-небудзь прадпрымаць. Тады гэта здавалася экстрымам: студзень, мінус 30 градусаў, неацепленае памяшканне, дзесяткі ліквідаваных у тэрміновым парадку арганізацый, якія сабраліся на падпольным становішчы ў лесе... Куды ж яшчэ горш? Але ж і такога форуму ў Беларусі правесці будзе ўжо хутка зусім немагчыма, і на колькі гадоў зацягнецца яшчэ мацней пятля на грамадзянскай супольнасці...

Форум прайшоў вельмі прафесійна, на высокім узроўні, і запомніўся як надзвычай паспяховае мерапрыемства, якое наглядна паказала арганізатарскія здольнасці і “Вясны”, і яе кіраўніка -- Алеся Бяляцкага. Так што пры прыёме “Вясны” у сябры Федэрацыі ніякіх сумневаў у жыццёвасці і якасцях новых чальцоў не ўзнікала.

Яшчэ адну важную асаблівасць паказала гэтая ініцыятыва -- перакананасць Алеся ў выключнай важнасці сумеснай працы праваабаронцаў Беларусі з рэгіянальнымі і міжнароднымі калегамі і міжнароднай салідарнасці як такой. Я ўспамінала аб гэтым, калі неўзабаве пасля арышту Алеся сабраліся за некалькі дзён, у канікулярны жнівеньскае час, усе калегі “Вясны” з усёй Еўропы, каб абмеркаваць сумесныя дзеянні па мабілізацыі ўсіх сіл на дапамогу Алесю і “Вясне” у крытычны момант пасля яго арышту, на хвалі масавых рэпрэсій. Прыехалі ўсе -- ніхто не застаўся ў баку. Гэта, вядома, вынік усёй дзейнасці Алеся, пастаянных кантактаў, даверу, які ён і ягоная каманда выклікаюць ва ўсіх партнёраў, яго асабістых якасцяў -- шырыні поглядаў, дыяпазону ведаў, -- і многіх гадоў працы па ўмацаванню салідарнасці паміж праваабаронцамі. Магчыма, у Беларусі менш ведаюць пра яго міжнародную дзейнасць. Яна таксама была скіраваная на ўмацаванне салідарнасці, грунтавалася на універсальнасці правоў чалавека, а значыць, і барацьбы за іх. Алесь ездзіў назіральнікам на выбары ў самыя розныя куткі Еўропы, гэтак жа, як і яго калегі, ездзіў з місіямі салідарнасці на Кубу, дзе падтрымліваў дэмакратычных актывістаў.

-- Спадарыня Саша, распавядзіце, калі ласка, яшчэ пра паездкі Алеся па розных краінах. Ён жа практычна першы беларус, які наведаў пасля рэвалюцый краіны «арабскай вясны»?

-- Так, ён быў у Тунісе адразу пасля рэвалюцыі, а вось Егіпце пабываў яшчэ раней, да таго, як у краіне змянілася ўлада. Памятаю, што пасля яго паездкі ў Егіпет дзяржтэлебачанне нават падрыхтавала чарговы пасквіль -- вось, маўляў,  добра жывецца праваабаронцам, па курортах ездзяць… А гэта было экстранае паседжанне Міжнароднага праўлення FIDH, мы там арганізоўвалі прыкладна тое ж, што і ў Мінску ў 2004 годзе, сход мясцовых актывістаў, і ў той момант знаходзіліся ў вельмі складаных умовах. Алесь да таго часу быў ужо абраны ў Міжнароднае Праўленне FIDH, яе кіруючы орган. І гэта таксама быў значны момант -- ягонае абранне ў 2007 г. Віцэ-Прэзідэнтам FIDH. Бо гэта самы першы прадстаўнік краін былой савецкай прасторы, які быў абраны на кангрэсе, што сабраў усе арганізацыі-чальцы з усяго свету. Гэта адлюстроўвае і само развіццё нашай арганізацыі, і прагрэс рэгіёну -- заснаваная на прынцыпе сяброўства, Федэрацыя не мела прадстаўнікоў за «жалезнай заслонай», і ў гады пасля яе падзення ландшафт грамадзянскай супольнасці моцна змяняўся. Але не выпадкова, што менавіта Алесь, з яго імкненнем да абмену досведам, салідарнасцю і падтрымкай, так актыўна ўключыўся ў жыццё Федэрацыі і заслужыў там ўсеагульную падтрымку і павагу. Ён стаў Віцэ-Прэзідэнтам праз тры гады ўступлення “Вясны” ў Федэрацыю, гэта вельмі рэдкі выпадак.

-- А ў прадстаўнікоў вашай арганізацыі не было праблем з-за паездак у нашу краіну?

-- У тым жа 2007 годзе прэзідэнтам FIDH была абраная туніская праваабаронца Суэр Бэльхасэн. Неўзабаве пасля абрання яна наведала Беларусь. Рыхтавалася справаздача па становішчы зняволеных у турмах краіны, Суэр сустракалася з ахвярамі правапарушэнняў, з сем'ямі палітычных зняволеных. Памятаю, вельмі актыўна ўключылася ў кампанію па вызваленні з няволі Клімава. Ініцыятарам і арганізатарам гэтай паездкі, вядома, былі Алесь і “Вясна”. Паездка была вельмі насычанай і ўдалай, але Суэр пасля гэтага забаранілі доступ у Беларусь, патлумачыўшы ў амбасадзе РБ, калі яна паспрабавала прыехаць яшчэ раз, на суд па фінальнай адмове ў рэгістрацыі “Вясны”, што яна знаходзіцца там пад уплывам ”няправільных” людзей... Суэр вельмі высока цэніць Алеся і яго працу, але таксама, нягледзячы на ​​рознасць іх гісторый, у іх проста шмат агульнага -- Суэр заўсёды паўтарае, як ўразіла яе ў Беларусі падабенства рэжымаў Лукашэнка і Бэн Алі, які тады яшчэ знаходзіўся ва ўладзе ў Тунісе. Супраць яе ж таксама было 17 судовых працэсаў, Туніскай Ліга за правы чалавека, якую яна прадстаўляе, знаходзілася ў гэткім жа маргіналізаваным становішчы, як “Вясна”. Але цуды здараюцца, рэжым, які здаваўся вечным, паў пасля 23 гадоў рэпрэсій, у той самы снежань 2011 года, калі Беларусь уваходзіла ў перыяд ужо нічым не прыкрытага аўтарытарнага самавольства. Сябры Туніскай Лігі за правы чалавека, асуджаныя амаль усе па некалькі разоў, былі вылучаны на кіруючыя пасады, увайшлі ў Часовую камісію па адстойванню дэмакратычных заваёваў рэвалюцыі, выбарчую камісію і гэтак далей. FIDH, разам з імі, рыхтавала Форум дэмакратычных сіл, на які мы таксама захацелі прывезці прадстаўнікоў Усходняй Еўропы, бо ім ёсць чым падзяліцца ў тым, што тычыцца вопыту, станоўчага і адмоўнага, пераходнага перыяду -- і некаторым краінам ёсць ад чаго перасцерагчы калегаў, улічваючы, як хутка могуць павярнуцца назад змены, якія здаваліся незваротнымі...

-- Як там сустрэлі Алеся пасля нашых жудасных снежаньскіх падзей?

-- Выступ Алеся слухалі, я б сказала, прагна, адчувалася, наколькі адчыненае вакно са свежым паветрам такіх дыскусій важна для ўсіх прысутных. Але, вядома, і змрочная карціна таго, што адбываецца ў Беларусі пасля снежня 2010 г., зрабіла сваё ўражанне, Форум скончыўся прыняццем рэзалюцыі салідарнасці ўсіх дэмакратычных сіл Туніса з грамадзянскай супольнасцю Беларусі, а пасля Форуму Алеся прыняў міністр замежных справаў Туніса. Дарэчы, пасля арышту Алеся ён выступіў з вельмі выразным зваротам, патрабуючы неадкладнага вызвалення Бяляцкага.

-- За Алеся таксама заступіліся вельмі многія яго калегі -- праваабаронцы з краін СНД . Але я ведаю, што ён таксама імкнуўся падтрымліваць іх і дапамагаць у іх працы. Можаце ўспомніць, як і куды пралягалі шляху Алеся па былым Саюзе?

-- Ну, на рэгіянальным узроўні ўсіх паездак і не пералічыць! Тут Алесь выдатна валодаў сітуацыяй, гаварыў з людзьмі на адной мове зносін, і справа была не толькі ў салідарнасьці: Алесь ўдзельнічаў у справаздачы па маніторынгу, працаваў над стратэгічным развіццём рэгіянальнай сеткі FIDH, выступаў з ініцыятывамі даследчых місій і сам прымаў у іх удзел. Мы ездзілі з ім у Грузію адразу пасля вайны з Расіяй у 2008 годзе, сустракаліся з сем'ямі палітвязняў, праводзілі сустрэчы па міжнароднаму правасуддзю, ездзілі ў лагер перамешчаных у выніку канфлікту асоб. У Арменіі Алесь таксама працаваў над тэмай палітвязняў пасля разгону дэманстрацыі ў 2008 годзе, якая скончылася смерцю 10 чалавек. Ён ездзіў у даследчую місію ў Кыргызстан у разгар міжэтнічнага канфлікту на поўдні краіны ў чэрвені 2010 года. Тады ён, дарэчы, ледзь не загінуў -- пасля наведвання вёскі Папан, роднага сяла мэра горада Ош, дзе Алесь і прадстаўніцы двух кыргызскіх чальцоў FIDH праводзілі расследаванне, ім падпілавалі заднюю вось машыны, і колы адляцелі, калі яны паехалі праз горы. На шчасце, усё скончылася добра. Тады ж адну з нашых калегаў выклікалі ў пракуратуру, бо казаць праўду аб падзеях на Поўдні краіны і цяпер яшчэ небяспечна. Вядома, Алесь пайшоў разам з ёй на допыт. Наогул, паняцце салідарнасці і тут для яго было важнейшым складальнікам, у гэтай вандроўцы ў ахоплены гвалтам Поўдзень Кыргызстана. Перад такой бядой, лічыў ён, мы не маем права пакідаць нашых калегаў з ёй сам-насам. Мы таксама павінны быць там.

Гэта тычылася і яго актыўных намаганняў па стварэнні узаемадапамогі і салідарнасці з праваабаронцамі-ахвярамі рэпрэсій. Ён ездзіў разам з Уладзімірам Лабковічам, юрыстам Вясны, назіральнікам на суд над старшынёй праўлення праваабарончага цэнтру “Мемарыял” Алегам Арловым, калі супраць яго падаў у суд кіраўнік Чачні Кадыраў. Ездзіў у Усць-Каменагорск, у далёкі край Казахстана, у калонію, дзе знаходзіцца ў зняволенні Яўген Жоўціс, кіраўнік казахстанскага Бюро па захоўванні правоў чалавека, і дамогся спаткання з ім. Наведваў у снежні 2010 года ў турме ў Бішкеку Азімжана Аскарава, кіргізскага праваабаронцу узбекскага паходжання, асуджанага да пажыццёвага зняволення пасля міжэтнічных сутыкненняў на поўдні краіны. Таму мяне не здзіўляюць лісты, якія ідуць Алесю з усяго свету: з Калумбіі, ад праваабаронцы, генеральнага сакратара FIDH, якога Алесь вазіў па Беларусі, калі той прыязджаў у Беларусь для сустрэч з ахвярамі правапарушэнняў; ад Жоўціса, што ўсё яшчэ знаходзіцца ў Усць-Каменагорскай калоніі, ад ПЦ “Мемарыял”...  Што пасееш, тое і пажнеш, гэта справядліва як у дрэнным, так і ў добрым. Алесь заўсёды быў там, дзе была патрэбна салідарнасць. У пэўным сэнсе, ён і цяпер там, дзе патрэбна салідарнасць... ў беларускай турме. Гэта таксама вынік яго працы, хоць і страшны, і несправядлівы, але гэта ацэнка яго дзейнасці цяперашнім рэжымам.

-- Так, вось і сам Алесь напісаў у лісце, што яго знаходжанне ў турме цалкам лагічна -- бо ён праваабаронца! А вы як лічыце, чаму кідаюць у турмы праваабаронцаў?

-- Алесь, з яго асабістымі якасцямі чалавека, праваабаронцы і арганізатара, для рэжыму зараз небяспечнейшы, чым калі небудзь. Таму, што, які б паклёп яны не ўзвялі на яго, яго рэпутацыя, яго праца, яго дапамога, якая і цяпер адлюстроўваецца ў столькіх лёсах вядомых або не вядомых яму людзей, -- усё гэта робіць яго непаражальным для іх. Фізічна, на жаль, яны могуць зламаць многіх. Але спробы абвесціць Алеся злодзеем і ашуканцам настолькі недарэчныя, што ім самім хутка, мне здаецца, стане ясная тупіковасць гэтага шляху. У гэтым, напэўна, розніца паміж рэпрэсіямі супраць праваабаронцы і апазіцыянера, нават самага чыстага і лепшага. Усе нашы калегі, якія апынуліся цяпер у зняволенні, знаходзяцца менавіта там не таму, што яны абаранялі свае погляды, што само па сабе ўжо годна павагі, альбо сваю партыю, свой рух. Праваабаронцы аказваюцца ў турме таму, што яны кідаюць выклік Рэпрэсіям як такім -- абараняючы ўсіх, хто ў гэтым мае патрэбу. Але я ўпэўненая, што ў гэтай спрэчцы апошняе слова заўсёды будзе за Алесем і яго цудоўнай камандай. Тое, як адважна і эфектыўна працуюць вясноўцы, нягледзячы на ​​найцяжэйшы за ўвесь час іх няпростага існавання ўдар -- арышт Алеся, ёсць доказам і гарантыяй гэтага. А FIDH заўсёды будзе побач з імі ва ўсім, чым мы можам ім дапамагчы.

Таццяна Снітко