Алесь Бяляцкі: “Гомельскія руляць!”

У працяг сваёй літаратуразнаўчай працы Алесь Бяляцкі даслаў з-за кратаў водгук на кнігу “Зямля пад крыламі Фенікса” (Нарысы з паралельнай гісторыі Беларусі) пісьменьніка-постмадэрніста Сяргея Балахонава, які жыве і працуе ў Гомелі.

28 ліпеня 2013
Бабруйск

Даслалі мне сюды кніжку Сяргея Балахонава “Зямля пад крыламі Фенікса”. Яна выйшла ў 2012 годзе, вылучалася на прэмію Ежы Гедройца і была за гэты час даволі шчодра адрэцэнзаваная. Тым ня меньш і мне хочацца сказаць некалькі слоў, ці, як напісаў бы Сяргей Балахонаў, уставіць свае два шэлегі.

Адразу скажу, што кніжка мне спадабалася, хаця чытаць яе было няпроста, і рабіў гэта я невялікімі порцыямі. “Вінаватая” тут даволі аднастайная пабудова сюжэтаў тэкстаў у кніжцы, калі аўтар, беручы нейкую цікавую на ягоны погляд зьяву, ці міфалагічную, казачную жывёлу, ці жамяру, як бы праязджае па гісторыі Беларусі з даўніх часоў і да нашых дзён. Тканіна тэкстаў надзвычай насычаная рознымі ўяўнымі і праўдзівымі гістарычнымі фактамі, змадэляванымі разнастайнымі цытатамі, што робіць іх ня лёгкім чытвом, а ўдумлівай разумовай працаю.

Але зададзеныя аднастайнасьць і перагружанасьць тэкстаў гістарычнымі рэаліямі маюць свой непаўторны цымус. Гэта – стыль! Стыль гэтых тэкстаў, я сказаў бы, іранічная падробка. Мяне зразумеюць сапраўдныя аматары беларускай гісторыі, якія спасьцігаюць нашую гісторыю па аўтэнтычных тэкстах, па навуковых манаграфіях і дасьледваньнях. Што можа быць лепшым за гэтую чароўную занудлівасьць і манатоннасьць праўдзівага гістарычнага беларускага тэксту!

Сяргей Балахонаў выдатна валодае гістарычным матэрыялам. Ён адчувае сябе ў стыхіі беларускай гісторыі, як рыба ў вадзе. Адзначу толькі два пункты, якія закранулі мяне.

Адзін з іх – малавядомы, але паказальны. У тэксце “Пчолачкі гудуць…”, або Кароткая гісторыя крыўскага сакральнага пчалярства” сярод іншых “гістарычных крыніцаў” згадваецца і руская быліна “Русские богатыри и Лихо Одноглазое”, у якой “воинство русское” у “пределах литовских” сутыкаецца з “пчелиной шайкою кривичьскою, как кривичьскою, то тако ж и литовскою”. У выніку пчолы моцна пакусалі рускае войска.

Здавалася б прычым тут рускія быліны і літоўскія (чытай - беларускія) пчолы. Здаецца, гістарычныя фантазіі аўтара занадта ўжо “расьцякліся па дрэву”. Вось жа і не. Мяне некалі моцна зьдзівіла, калі я быў пагартаў фальклёрны том рускіх былінаў, запісаных у 20-я гады ХХ стагоддзя на поўнычы Расіі, у Архангельскай вобласьці. У іх галоўнымі і лютымі ворагамі рускіх, нароўні з татарамі, і гэтак жа ж часта згадваецца … Літва. Ці гэта было водгульле супраціву ХІІІ стагоддзя паміж Вялікім княствам Літоўскім і паўночнымі расійскімі княствамі, Пскоўскім і Вяліканоўгарадскім, ці вынік пазьнейшых бясконцых войнаў і паходаў. Асабліва актыўна нашыя продкі – беларусы хадзілі ваяваць на поўнач Расіі падчас “вялікай смерти” ў пачатку XVII стагоддзя. А можа гэтая пагроза ад “літвы” ўспрымалася паўночнымі рускімі землямі як пастаянная, на працягу стагоддзяў, ня ведаю.

У пацьверджаньне маіх думак прачытаў нядяўна ў кнізе “Сьвяты Аляксандр” пра Аляксандра Неўскага пра Сьвірскі манастыр, які стаіць на поўначы, у Аланецкім краі, у Карэліі. З манастырскіх хронік вядома, што падчас “смуты” ў XVII стагоддзі адбылося яго разграбленьне, вядомае як “літоўскае разграбленьне” і “нашэсьце Літвы”. Трэба адзначыць, што праваслаўныя манастыры на поўначы Расіі, разам з рэлігійнымі, выконвалі функцыі адміністратыўных і гаспадарчых цэнтраў.

Наступны пункт, за які я зачапіўся ў аповядах Сяргея Балахонава, датычны канца XVIIІ стагоддзя ў нашай гісторыі, часоў падзелу Рэчы Паспалітай, аўтаномнай часткаю якой было і Вялікае княства Літоўскае, адпаведна і Беларусь. Некалькі сюжэтаў у аўтара заканчваюцца, згасаюць ці моцна падупадаюць якраз у зьвязку з гэтай падзеяй. І апошняе цьвіценьне папараць-кветкі адбылося ў 1794 годзе, пасьля апошняга, трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай; і рыба-кіт была зьведзеная расійскімі жаўнерамі ў той самы год падаўленьня расейцамі паўстаньня Тадэвуша Касьцюшкі; і зьнішчэньне пасадак ківі ў нашых агародчыках ішло разам з зьнішчэньнем нашай супольнай з літоўцамі, палякамі ды заходнімі ўкраінцамі дзяржавы; і птушку фенікса зацята палявалі “усмирители” і “освободители”; і сакральнае пчалярства было забаронена ў 1796 годзе сакрэтным цыркулярам Екацярыны ІІ. Як мякка і далікатна піша Сяргей Балахонаў, “так ужо сталася ў гісторыі беларускай, што многае добрае і пазітыўнае скончылася пры канцы XVIIІ стагоддзя пасьля “воссоединения” з Расіяй”.

За гэтымі жартаўлівымі і фантастычнымі “фактамі” расійскага прыгнёту насамрэч прыхаваная трагедыя беларускай еўрапейскай цывілізацыі, разьвіцьцё якой, як той Атлантыды пасьля патопу, спынілася пасьля акупацыі Беларусі Расійскай імперыяй. Метадычна і жорстка вынішчалася аж да самага апошняга часу. Нашая беларуская, сфармаваная як еўрапейская, адметнасьць, якая заключалася ў матэрыяльнай культуры, у гуманізме, урэшце ў разуменьні правоў чалавека.

Недасканаласьць беларускай гісторыі, нявызначанасьць у далейшым лёсе беларусаў прысутнічае ў творах Сяргея Балахонава і надае ім лёгкі прысмак суму. Гэта не песімізм, гэта далікатная, прыхаваная за сьмешачкамі ды жартамі спагада і любоў да беларусаў.

Сяргей Балахонаў умее стварыць адметную атмасферу ў сваіх творах. Ён актыўна выкарыстоўвае разнастайныя моўныя стылі, прысутныя ў беларускім пісьменстве розных гістарычных эпохаў. Я нават адчуў прыкрасьць, што не валодаю старабеларускай літаратурнай моваю, хоць і вучыўся на філфаку. Быў у нас курс стараславянскай мовы, а вось менавіта старабеларускую мы неяк праскочылі незаўважна. І ацаніць, наколькі Сяргею Балахонаву ўдалася стылізацыя пад яе ці гэта проста створаная ім тарабарская сумесь, я, на жаль, не магу. Але ў любым выпадку “гістарызм” стылю ягоных тэкстаў выглядае даволі праўдападобна.

Неверагодныя казачныя сюжэты, містыфікацыя, сур’ёзная праўдзівасьць іжмені гумару шчодра разсеяныя скрозь – гэта рысы прозы Сяргея Балахонава.

Мне прыемна, што Сяргей Балахонаў вучыўся ў гомельскім універсітэце, якіна тузін гадоў раней скончыў і я. таму мне добра зразумелае ягонае памкненьне знайсьці і высьвяціць “гомельскі след Францішка Скарыны”. Ягоныя гістарычныя пошукі, адбітыя ў мастацкіх творах, цешаць мой рэгіянальны патрыятызм. Гомельскія руляць!