Павел Сапелка аб прэвентыўным наглядзе: «Караецца не злачынства, а нежаданне прадэманстраваць лаяльнасць паліцэйскім патрабаванням»

У юрыдычнай навуцы на першых пазіцыях трымаецца праблема забеспячэння постпенітэнцыярнай адаптацыі асуджаных і прадухіленне рэцыдыўнай злачыннасці. У выпадку адсутнасці паслядоўнай палітыкі дзяржавы па рэсацыялізацыі і сацыяльнай адаптацыі тых, хто пасля адбыцця пакарання вызвалены з месцаў пазбаўлення волі, іх чакае сацыяльна-псіхалагічная дэградацыя, магчымы і рост рэцыдыўнай злачыннасці.

Постпенітэнцыярная адаптацыя асуджаных павінна мець прафілактычны, рэабілітацыйны і аднаўленчы характар ​​і быць накіравана на іх сацыяльна-эканамічны, культурна-маральны, псіхалагічны і прававы дабрабыт. Міжнародны вопыт сведчыць аб мэтазгоднасці стварэння для вырашэння такіх задач спецыяльнай дзяржаўнай службы прабацыі, асноўнай мэтай якой з'яўляецца садзейнічанне сацыяльнай адаптацыі асоб, якія адбылі пакаранне, звязанае або не звязанае з ізаляцыяй ад грамадства (дапамога ў аднаўленні сацыяльна карысных сувязяў, сацыяльна-бытавым, працоўным уладкаванні, аказанне псіхалагічнай падтрымкі і г.д.), і папярэджанне здзяйснення імі рэцыдыўных злачынстваў. Такі падыход у цэлым зніжае ўзровень злачыннасці (у тым ліку рэцыдыўнай) у грамадстве, папярэджвае крыміналізацыю асобы, памяншае нагрузку на пэнітэнцыярную сістэму і спрыяе дасягненню мэтаў пакарання. Гэтыя службы, як правіла, не ўваходзяць у сістэму паліцэйскіх органаў або службаў выканання пакаранняў, а падпарадкаваныя непасрэдна міністэрствам юстыцыі.

Адной з формаў ажыццяўлення кантролю за асуджанымі, якія вызваліліся, з'яўляецца адміністрацыйны нагляд - назіранне, што ўстанаўліваецца для папярэджання здзяйснення злачынстваў і іншых правапарушэнняў з боку асобы, вызваленай з месцаў пазбаўлення волі, у мэтах выканання ўстаноўленых ёй судом часовых абмежаванняў правоў і свабод, а таксама выканання ёю адпаведных абавязкаў.

У Беларусі з 2000 года такі нагляд называецца прэвентыўным і ўстанаўліваецца ў адпаведнасці з артыкулам 80 Крымінальнага кодэкса за асобамі, якія дапусцілі асабліва небяспечны рэцыдыў злачынстваў; судзімымі за злачынства, здзейсненае ў складзе арганізаванай групы або злачыннай арганізацыі.

Прэвентыўны нагляд пасля вызвалення з папраўчай установы можа быць усталяваны за асобай, якая дасягнула васемнаццацiгадовага ўзросту, была асуджана за ўчыненне цяжкага або асаблiва цяжкага злачынства альбо судзімай два ці больш разоў да пакарання ў выглядзе пазбаўлення волі за любыя наўмысныя злачынствы, калі ў адпаведнасці з заканадаўчымі актамі Рэспублікі Беларусь на момант вызвалення з папраўчай установы яна прызнана злосным парушальнiкам устаноўленага парадку адбывання пакарання; за асобай, якая дасягнула васемнаццацiгадовага ўзросту, была асуджана за ўчыненне цяжкага або асаблiва цяжкага злачынства альбо судзімай два ці больш разоў да пакарання ў выглядзе пазбаўлення волі за любыя наўмысныя злачынствы, калі пасля адбыцця пакарання ў выглядзе пазбаўлення волі яна больш за два разы на працягу года прыцягвалася да адміністрацыйнай адказнасці за ўчыненне адмiнiстрацыйных правапарушэнняў, за якія законам прадугледжана адміністрацыйнае спагнанне ў выглядзе адміністрацыйнага арышту.

Мэтай прэвентыўнага нагляду ўказана назіранне за паводзінамі такіх асоб, папярэджанне з іх боку злачынстваў і аказання на іх неабходнага прафілактычнага ўздзеяння.

Усталяванне, падаўжэнне, прыпыненне, аднаўленне і спыненне прэвентыўнага нагляду, а таксама змяненне патрабаванняў прэвентыўнага нагляду ажыццяўляюцца судом.

Суд абавязвае асобу, за якой устаноўлены прэвентыўны нагляд, выконваць наступныя патрабаванні прэвентыўнага нагляду: прыбыць ва ўстаноўлены тэрмін да абранага месца жыхарства і зарэгістравацца ў органе ўнутраных спраў; апавяшчаць орган унутраных спраў аб змене месца працы і (або) жыхарства; выязджаць за межы раёна (горада) па службовых і асабістых справах толькі са згоды органа ўнутраных спраў. Суд пры ўсталяванні прэвентыўнага нагляду або пры яго ажыццяўленні можа абавязаць асобу, за якой устаноўлены прэвентыўны нагляд, выконваць наступныя патрабаванні прэвентыўнага нагляду: не наведваць пэўныя месцы; не пакідаць сваё жыллё ў пэўны час сутак; з'яўляцца ў орган унутраных спраў для рэгістрацыі ад аднаго да чатырох раз у месяц; не выязджаць за межы Рэспублікі Беларусь.

У адпаведнасці з артыкулам 421 КК, невыкананне патрабаванняў прэвентыўнага нагляду без паважных прычын, здзейсненае асобай, за якой устаноўлены прэвентыўны нагляд, якая двойчы на ​​працягу года падвяргалася адміністрацыйнаму спагнанню за такія ж парушэнні, караецца арыштам на тэрмін да шасці месяцаў або пазбаўленнем волі на тэрмін да аднаго года. У адпаведнасці з артыкулам 422 КК, ухіленне ад прэвентыўнага нагляду - непрыбыццё асобы, за якой пры вызваленні з папраўчай установы усталяваны прэвентыўны нагляд, без паважных прычын ва ўстаноўлены тэрмін да абранага месца жыхарства, альбо выезд асобы, за якой устаноўлены прэвентыўны нагляд, за межы раёна (горада) без згоды органа ўнутраных спраў, альбо змена ім месца жыхарства ў межах раёна (горада) без апавяшчэння органа ўнутраных спраў, альбо выезд асобы за межы Рэспублікі Беларусь, здзейненыя з мэтай ухілення ад прэвентыўнага нагляду, караюцца пазбаўленнем волі на тэрмін да двух гадоў .

Нават самыя павярхоўныя разважанні аб правамернасці крыміналізацыі невыканання правілаў прэвентыўнага нагляду прыводзяць да сумневаў адносна іх абгрунтаванасці. Усе пералічаныя вышэй абмежаванні дарэчныя, калі гаворка ідзе аб рознага роду альтэрнатывах турэмнага зняволення - ўмоўным асуджэнні, датэрміновым вызваленні і іншых відах выпрабаванняў замест турэмнага зняволення. У законе ж ідзе гаворка пра тых, хто адбыў поўны тэрмін зняволення па прыгаворы суда за раней здзейсненае ім злачынства. Пакаранне з'яўляецца прымусовай мерай крымінальна-прававога ўздзеяння, што прымяняецца па прыгавору суда да асобы, асуджанай за злачынства, і якая складаецца ў прадугледжаных законам пазбаўлення або абмежавання правоў і свабод асуджанага (артыкул 47 КК). Пералік пакаранняў утрымліваецца ў артыкуле 48 Крымінальнага кодэкса, і прэвентыўны нагляд у ліку пакаранняў не прадугледжаны. Крымінальная адказнасць рэалізуецца ў асуджэнні з ужываннем прызначанага пакарання; з адтэрміноўкай выканання прызначанага пакарання; з умоўным непрымяненнем прызначанага пакарання; без прызначэння пакарання. Такім чынам, прэвентыўны нагляд прызначаецца асобам, у дачыненні да якіх ужо ў поўнай меры рэалізавана крымінальная адказнасць.

Такім чынам, па артыкулах 421 і 422 Крымінальнага кодэкса Беларусь караецца, па сутнасці, не злачынства ў зразумелым для любога сэнсе як грамадска-небяспечнае дзеянне, а адмова падпарадкавацца абмежаванням, накладзеным па фармальных прыкметах, нежаданне прадэманстраваць лаяльнасць паліцэйскім патрабаванням. Гэта значыць, асоба фактычна падлягае пакаранню «да выпраўлення». Наогул, закон можа абмяжоўваць правы асобы толькі да пэўных межаў, інакш ён рызыкуе ўвайсці ў супярэчнасць з правамі чалавека.

Фармулёўка злачынства як здзейсненага вінаватага грамадскага небяспечнага дзеяння (дзеяння або бяздзейнасці), якое характарызуецца прыкметамі, прадугледжанымі Крымінальным кодэксам, і забароненага ім пад пагрозай пакарання, не адмяняе агульнапрызнанага палажэння аб тым, што абмежаванне права павінна быць заснавана на законе, пераследваць законную мэту і быць неабходным ў дэмакратычным грамадстве. Пры гэтым ўмяшанне павінна быць прапарцыйным заяўленым мэтам і не прыводзіць да яшчэ большага ўшчамлення грамадска значных інтарэсаў. Да прыкладу, у Савецкім Саюзе былі крыміналізаваны антысавецкая агітацыя і прапаганда (артыкул 67 КК БССР) і ўдзел у антысавецкай арганізацыі (артыкул 69 КК БССР) як асабліва небяспечныя дзяржаўныя злачынствы, у гітлераўскай Германіі на падставе закона з 1933 года было забаронена існаванне якіх бы то ні было палітычных партый, акрамя фашысцкай і кіруемых ёю арганізацый. Таму сама па сабе забарона ці абавязак, накладзеныя законам, могуць быць супрацьпраўным ці, як мінімум, спрэчнымі. Парушэнне такіх законаў не можа карацца ў дэмакратычных дзяржавах, якія прызнаюць асноўныя стандарты ў галіне правоў чалавека.

Абгрунтаванасць накладання абмежаванняў на вызваленых з месцаў пазбаўлення волі пасля адбыцця імі пакарання спрэчная, але такая практыка існуе ў многіх краінах. Аднак, у дэмакратычных краінах парушэнне правілаў прэвентыўнага нагляду не крыміналізавана. Камітэт Міністраў Савета Еўропы ў Рэзалюцыі «Практычная арганізацыя мер па наглядзе за ўмоўна асуджанымі ці ўмоўна вызваленымі злачынцамі і па наступным іх суправаджэнні» падкрэсліў важнасць эфектыўнасці мер па некарацельным уздзеянні, звярнуў увагу на пажаданасць пазбягання прымянення пакарання ў выглядзе пазбаўлення волі кожны раз, калі гэта магчыма, на мэтазгоднасць распрацоўкі найбольш прыдатнай юрыдычнай структуры і найбольш эфектыўныя службы і метадаў некарацельнага ўздзеяння на асуджаных. Такі падыход, тым не менш, дазваляе захоўваць паказчыкі рэцыдыўнай злачыннасці ў краінах Еўрасаюза на ўзроўні 25% ад агульнай колькасці, тады як у Беларусі за апошнія гады яна застаецца на ўзроўні 45-48% і больш. Не крыміналізавана парушэнне правілаў прэвентыўнага нагляду ў Расіі (там караецца ў крымінальным парадку ўхіленне ад адміністрацыйнага нагляду - непрыбыццё без паважных прычын асобы, у дачыненні да якой устаноўлены адміністрацыйны нагляд пры вызваленні з месцаў пазбаўлення волі, да абранага ім месца жыхарства або прыбыцця ў вызначаны адміністрацыяй папраўчай установы тэрмін, а роўна самавольнае пакіданне дадзенай асобай месца жыхарства або знаходжання, учыненыя ў мэтах ўхілення ад адміністрацыйнага нагляду).

Вынікам такога спецыфічнага клопату аб вызваленых з месцаў пазбаўлення волі асуджаных у Беларусі стала ўсталяванне за апошнія гады росту рэцыдыўнай злачыннасці на фоне павелічэння колькасці асоб, у дачыненні да якіх устаноўлены прэвентыўны нагляд, а таксама колькасці асуджаных за ўхіленне ад прэвентыўнага нагляду і невыкананне патрабаванняў нагляду (934 чалавека ў 2012 годзе).

Варта нагадаць пра тое, што існуе і адміністрацыйная адказнасць за разглядаемыя парушэнні. Дарэчы, на мой погляд, гэта найбольш рацыянальная мера прымусу асобы, у дачыненні да якой устаноўлены прэвентыўны нагляд, да правапаслухмяных паводзінаў (такіх спагнанняў за 2012 накладзена 5788, на 57,7% больш, чым у 2011 годзе).

Аднак, ні адна, нават самая дасканалая сістэма кантролю над постпенітэнцыярнымі паводзінамі асуджаных не заменіць комплексу мер па рэсацыялізацыі, якія павінны пачынацца задоўга да таго, як зняволены пакіне выпраўленчую ўстанову. Узважаны падыход да забеспячэння асуджаных годна аплочваемай працай, прафесійнае навучанне, захаванне і культываванне карысных сацыяльных сувязяў, адпачынкі для пошуку працы і жылля прыкладным зняволеным на апошніх тэрмінах зняволення - вось далёка не поўны пералік абавязковых мер. Зняволеныя, асабліва пасля працяглых тэрмінаў зняволення, павінны знайсці ў дзяржаўным органе па назіранні не новага наглядчыка, а памочніка ў змененым за перыяд знаходжання ў турме свеце.

Павел Сапелка, спецыяльна для spring96.org