Павел Сапелка пра скажэнні пенітэнцыярнай статыстыкі
Павел Сапелка
На мінулым тыдні былі агучаны дыяметральна процілеглыя заявы адносна колькасці зняволеных у Беларусі. Іх падлічылі прэзідэнт Лукашэнка і інтэрнэт-газета «Салідарнасць». Праваабаронцы з пэўнай доляй скептыцызму паставіліся да вынікаў абодвух падлікаў.
Эксперт па пытаннях пенітэнцыярнай сістэмы Павел Сапелка ў дадзеным выпадку адзначае, што пры правядзенні падобных падлікаў для атрымання аб'ектыўнай карціны вельмі важна дакладна разумець - што з чым неабходна і дарэчна параўноўваць.
Далей юрыст прыводзіць сваё абгрунтаванне.
“Стаўленне да пенітэнцыярнай статыстыкі і да дадзеных, якія характарызуюць злачыннасць у асобна ўзятай дзяржаве, можа быць розным. Безумоўна, скарачэнне колькасці асуджаных да пазбаўлення волі - гэта добрая тэндэнцыя, якая дазваляе гаварыць аб гуманізацыі сферы ў цэлым. Калі зніжэнне колькасці зняволеных не суправаджаецца ростам паказчыкаў злачыннасці - гэта ўдвая добра і сведчыць аб правільнасці абранага кірунку.
На нарадзе па праекце закона, які прадугледжвае змены ў крымінальным і крымінальна-працэсуальным заканадаўстве, 7 ліпеня 2014 года прагучалі аптымістычныя сцверджанні - колькасць зняволеных знізілася ўдвая. Што ж, нядрэнна. Праўда, як заўсёды, апошнія актуальныя звесткі аб колькасці зняволеных засталіся таямніцай. Ну ці проста іх забыліся абвясціць...
Так, Беларусь ведала куды больш складаныя часы: з 1992 года, калі ў краіне было 33 641 зняволеных, гэты паказчык рос і ў 1995 годзе склаў 54 869 чалавек, у 1998 годзе – 63 157, у 2001 годзе – 55 156 знаходзілася за кратамі. Знізіўшыся да 2004 года да 42 806, колькасць пазбаўленых волі аж да 2010 года захоўвалася на ўзроўні 40-46 тысяч чалавек[i]. На канец 2012 года ў Беларусі было 28 841 зняволеных[ii]. У гэты лік не ўвайшлі тыя, хто адбываў пакаранне ў выглядзе абмежавання волі, быў ізаляваны ў ЛПП, асуджаны да адміністратыўнага арышту, а таксама прымусова лячыўся па прыгаворы або рашэнні суда.
Тым не менш, са звесткамі на 1 кастрычніка 2012 года аб 31 700 зняволеных усяго, г.зн. па 335 зняволеных на 100 000 насельніцтва, Беларусь упэўнена ўтрымлівае ў Еўропе другое месца па гэтым паказчыку пасля Расіі з яе 470 зняволенымі на 100 000 жыхароў. У сусветным рэйтынгу Беларусь 25-я з 222[iii].
З пералічанымі паказчыкамі цесна звязаны і дадзеныя аб узроўні злачыннасці.
У перыяд да атрымання незалежнасці ў 1990 годзе ўзровень злачыннасці, у параўнанні з цяперашнім, быў цалкам шчасны: у 1971 годзе было выяўлена 33 318 злачынстваў, у 1980 годзе - 45 404. У 1991 годзе іх было ўжо 81 346, у 1995 – 131 761[iv]. Праўда, пік злачыннасці быў наперадзе: у сацыяльна цалкам шчасным 2005 годзе выяўлена каля 192 500 злачынстваў, у 2006 годзе – 191468. Да 2014 года колькасць зарэгістраваных злачынстваў і выяўленых асобаў, якія іх учынілі, няўхільна падала: у 2007 годзе зарэгістравана 180 427 злачынстваў, у 2012 годзе - 102 127, у 2013 годзе - 96 676. Колькасць забойстваў і замахаў на забойствы знізілася з 1 117 у 1995 годзе да 410 у 2013 годзе[v].
Зніжэнне колькасных паказчыкаў у наяўнасці; ці азначае гэта паляпшэнне сітуацыі - невядома. Прычын, з якіх змяняюцца тыя ці іншыя паказчыкі, можа быць шмат. Напрыклад, цяжка меркаваць аб колькасці зняволеных у савецкай Беларусі: амаль палова зняволеных свой тэрмін адбывала за
межамі рэспублікі. У канцы 50-х у Беларусі, напрыклад, налічвалася 9-10 тысяч зняволеных на 7,7 млн. насельніцтва[vi]. З набыццём незалежнасці, асуджаныя сталі накіроўвацца для адбыцця пакарання ў межах Беларусі. Адначасова на радзіму адбылі некаторыя зняволеныя з постсавецкіх краін.
Тое ж і са злачыннасцю. Калі яе ўзровень павышаецца - гэта можа азначаць і паляпшэнне працы па рэгістрацыі паведамленняў, і рэальнае павелічэнне колькасці злачынстваў. Таксама і зніжэнне злачыннасці можа стаць вынікам змякчэння крымінальнага і працэсуальнага закона, пры якім некаторая колькасць супрацьпраўных дзеянняў проста мігруе ў сферу адміністратыўных правапарушэнняў або вырашаецца без ўмяшання дзяржавы. У прыватнасці, з 2010 года ў Крымінальны і Крымінальна-працэсуальны кодэксы ўведзеныя нормы, якія дазваляюць пазбегнуць крымінальнай адказнасці па няцяжкіх злачынствах у выпадку прымірэння абвінавачанага і пацярпелага (да цяперашняга часу крымінальная справа не можа быць распачата, а па распачатай справе вытворчасць падлягае спыненню праз прымірэнне асобы, пацярпелай ад злачынства, з абвінавачаным, за выключэннем выпадкаў узбуджэння спраў пракурорам пры адсутнасці заявы асобы, пацярпелай ад злачынства, калі яны закранаюць істотныя інтарэсы дзяржавы і грамадства або здзейсненыя ў дачыненні да асобы, якая знаходзіцца ў службовай ці іншай залежнасці ад абвінавачанага ці з іншых прычынаў не здольнага самастойна абараняць свае правы і законныя інтарэсы).
Усё гэта заслугоўвае ўвагі крымінолагаў, якія параўнаюць яшчэ больш дадзеных, у прыватнасці сацыяльна-эканамічныя паказчыкі ў адпаведныя гады, для таго, каб прыйшло дакладнае разуменне прычын, якія ўплываюць на паказчыкі злачыннасці.
Акрамя таго, зніжэнне колькасці зняволеных павінна суправаджацца паляпшэннем іх становішча ў месцах пазбаўлення волі з пункту гледжання захавання іх грамадзянскіх і сацыяльна-эканамічных правоў. Інакш гэта можа выглядаць як банальная адмова дзяржавы ад ролі абаронцы грамадскіх інтарэсаў.
[i] International Centre for Prison Studies, http://www.prisonstudies.org
[ii] Правонарушения в Республике Беларусь. Статистический сборник. Минск, 2013
[iii] International Centre for Prison Studies
[iv] Г.Г.Шиханцов. Криминология. Минск, 2006.
[vi] Г.Г.Шиханцов. Криминология. Минск, 2006.
