Правы зняволеных і міжнародныя абавязацельствы Беларусі ў галіне абароны правоў чалавека
Апублікаваны падрыхтаваны Міністэрствам замежных спраў Рэспублікі Беларусь Нацыянальны даклад да ўніверсальнага перыядычнага агляду (другі цыкл).
Пытанням, якія раней вывучаліся ў ходзе маніторынгу становішча грамадзян у месцах прымусовага ўтрымання[1], што праводзіць ПЦ "Вясна", у дакладзе прысвечана некалькі пунктаў. Уяўляецца прынцыпова важным аб'ектыўна ацаніць адпаведнасць рэчаіснасці прадстаўленых у дакладзе звестак і паўнату асвятлення праблемы дзяржавай у асобе Міністэрства замежных спраў.
Расследаванне катаванняў, фактаў жорсткага, бесчалавечнага, зневажальнага абыходжання
Як паказана ў п. 165 дакладу, «у Беларусі дзейнічае дакладны механізм выяўлення і рэагавання на ўсе выпадкі жорсткіх і бесчалавечных адносінаў да затрыманых і асобам, якія знаходзяцца пад вартай. Дзейсныя працэсуальныя нормы і правілы дазваляюць назіральным і іншым органам забяспечваць неадкладны аб'ектыўны і ўсебаковы разгляд такога роду скаргаў шляхам правядзення дадатковай следчай і службовых праверак, па выніках якіх пры наяўнасці падстаў узбуджаюцца крымінальныя справы». Рэчаіснасць такая, што ў месцах прымусовага ўтрымання затрыманых, абвінавачаных, асуджаных не выбудаваная сістэма перадачы пісьмовых зваротаў зняволеных непасрэдна незалежнаму органу, які ўпаўнаважаны ажыццяўляць расследаванне выпадкаў катаванняў і жорсткага, бесчалавечнага, зневажальнага абыходжання. Указанне ў законе аб тым, што такія звароты не падлягаюць цэнзуры, рэгулярна не выконваецца: ёсць шматлікія сведчанні таго, што ў месцах пазбаўлення волі існуе практыка затрымкі скаргаў асуджаных, якія накіроўваюцца ў сувязі з парушэннем іх правоў; негалосна падтрымліваемае правіла перадачы такіх зваротаў у незапечатанным канверце. Законам забаронена пад пагрозай пакарання перадача такіх зваротаў іншым спосабам, у прыватнасці, праз адвакатаў і сваякоў.
Звароты зняволеных у адрас пракуратуры са скаргамі на жорсткае абыходжанне з боку персаналу месцаў зняволення, як правіла, перасылаюцца ў тэрытарыяльныя падраздзяленні Дэпартамента выканання пакаранняў Міністэрства ўнутраных спраў. Такая практыка сфармавалася пад уплывам Указа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь "Аб дадатковых мерах па працы са зваротамі грамадзян і юрыдычных асоб» ад 15.10.2007 № 498, у адпаведнасці з якім звароты грамадзян незалежна ад таго, у які дзяржаўны орган або іншую арганізацыю яны паступілі, першапачаткова падлягаюць разгляду па сутнасці ў адпаведнасці з кампетэнцыяй у дзяржаўных органах, адказных за разгляд зваротаў па сутнасці ў асобных сферах жыццядзейнасці насельніцтва. У прыватнасці, пытанні выканання крымінальных пакаранняў аднесены да кампетэнцыі упраўленняў Дэпартамента выканання пакаранняў Міністэрства ўнутраных спраў па абласцях, па г. Мінску і Мінскай вобласці.
У ПЦ "Вясна" даследаваліся працэдуры абскарджання дзеянняў супрацоўнікаў МУС у дачыненні да зняволеных.
Так, па справе асуджанага П.Кучуры ў сувязі з атручваннем ў верасні 2013 года ў ВК-15 г.Магілёва парамі хлоркавай вапны яго жонкай была накіраваная адпаведнае заява ў падраздзяленне Следчага камітэта Рэспублікі Беларусь. Праверка па гэтай заяве пачата Магілёўскім міжраённым аддзелам Следчага камітэта Рэспублікі Беларусь 2014/05/27 года, тады як заява пра гэта была накіравана 5 лістапада 2013 года. Начальнікам упраўлення па Магілёўскай вобласці Следчага камітэта Рэспублікі Беларусь першая скарга ад 2013/11/11 года была накіравана для разгляду па сутнасці ў адпаведнасці з кампетэнцыяй у Дэпартамент выканання пакаранняў МУС Рэспублікі Беларусь. Дзеянні начальніка ўпраўлення па Магілёўскай вобласці Следчага камітэта Рэспублікі Беларусь былі абскарджаны ў Следчы камітэт Рэспублікі Беларусь, які парушэнняў у дзеяннях службовай асобы не знайшоў і ў задавальненні скаргі адмовіў (адказ ад 2013/12/04 года). Жонка П.Кучуры звярталася таксама ў суд са скаргай на дзеянні службовых асоб Следчага камітэта, але скарга засталася без разгляду. Пасля таго, як яна накіравала шматлікія скаргі ў розныя інстанцыі, у тым ліку, неаднаразова ў Генеральную пракуратуру, у апошняй, нарэшце, ўгледзелі падставы для пачатку праверкі. Разам, праз амаль дзевяць месяцаў пасля таго, што здарылася, праверка была фармальна пачатая. Да таго моманту з дня атручвання прайшло больш за паўгода. Да цяперашняга часу - чатырнаццаць месяцаў; вынесеныя пастановы аб адмове ва ўзбуджэнні крымінальнай справы адмененыя пяць разоў з указаннем на няпоўнасць праверкі; да гэтага часу П.Кучуру насуперак практыцы, вызначанай Стамбульскім пратаколам, ні разу не агледзеў эксперт; завочна эксперты звяртаюць увагу на празмерна працяглы тэрмін, які прайшоў з часу атручвання, як на абставіны, якія перашкаджаюць усталяванню факту атручвання.
Па факце гібелі адміністрацыйна-арыштаванага А.Акуліча праверка па заяве яго маці пачата падраздзяленнем Следчага камітэта Рэспублікі Беларусь у канцы мая 2012 года. Па выніках праверкі выносіліся пастановы следчага аб адмове ва ўзбуджэнні крымінальнай справы, якія неаднаразова адмяняліся па скаргах заяўніцы. У выніку паўторнага разгляду скаргі судом у верасні 2014 былі выяўленыя шматлікія недахопы праведзеных праверак. У лютым 2015 ва ўзбуджэнні крымінальнай справы было зноў адмоўлена. Следства не знайшло парушэнняў закона ў дзеяннях супрацоўнікаў міліцыі, якія збівалі аганізуючага паміраючага зняволенага, прышпіленага кайданкамі да жалезнай дзверы-кратаў.
З жніўня 2013 г. цягнулася праверка па факце гібелі ў СІЗА г. Мінска зняволенага І.Пцічкіна. Расследаванне крымінальнай справы ў дачыненні да медыцынскіх работнікаў СІЗА аб неналежным выкананні прафесійных абавязкаў, якія прывялі па неасцярожнасці смерць зняволенага, была спыненая. Маці памерлага сцвярджае, што следства сканцэнтравалася на доказе датычнасці загінулага да незаконнага абароту наркотыкаў; катэгарычна не згодна з высновамі следства і плануе абскардзіць іх рашэнне. Вынікі экспертызы, з якімі яна азнаёмілася, паказалі, што ў крыві яе сына не было ні алкаголю, ні наркотыкаў. Аднак да гэтага часу ні яна, ні яе адвакат не дапускаюцца да азнаямлення з матэрыяламі завершанай праверкі. Маці загінулага папярэджана аб недапушчальнасці разгалошвання звестак, якія сталі ёй вядомымі ў ходзе расследавання, пад пагрозай крымінальнага пакарання.
Гэтыя выпадкі даюць падставу для нездавальняючай ацэнкі стану расследавання выпадкаў катаванняў, жорсткага, бесчалавечнага, зневажальнага абыходжання са зняволенымі, у тым ліку, з пункту гледжання захавання прынцыпу неадкладнага правядзення праверкі.
Ні ў адным з пералічаных выпадкаў службовыя асобы месцаў прымусовага ўтрымання не адхіляліся ад пасады на перыяд праверкі, што прымушае сумнявацца ў тым, што следчыя органы стваралі ўмовы для аб'ектыўнага і ўсебаковага даследавання абставін справы, выключаючы ўмовы для ціску на сведак і пацярпелых на гэты перыяд.
Універсальны перыядычны агляд (УПА) - механізм Савета ААН па правах чалавека, агляд сітуацыі з правамі чалавека ва ўсіх краінах свету. Беларусь прайшла першы цыкл УПА ў Радзе ААН па правах чалавека ў 2010 годзе. З дзевяноста трох выказаных у працэсе УПА рэкамендацый Беларусь прыняла семдзесят чатыры; у 2012 годзе Беларусь прадставіла ва Упраўленне Вярхоўнага Камісара ААН па правах чалавека прамежкавую справаздачу аб рэалізацыі рэкамендацый першага цыкла УПА. Гэтая справаздача падвяргалася аналізу ў рамках правядзення маніторынгу становішча зняволеных. У верасні 2014 беларускія праваабаронцы накіравалі ў Савет свае матэрыялы для працэдуры УПА.
[1] http://spring96.org/ru/news/62537, поўны тэкст справаздачы: http://spring96.org/files/book/ru/2013_prison_conditions_ru.pdf
