Працэсуальная абарона правоў затрыманых і змешчаных пад варту
Апублікаваны падрыхтаваны Міністэрствам замежных спраў Рэспублікі Беларусь Нацыянальны даклад да ўніверсальнага перыядычнага агляду (другі цыкл)
Як адзначана ў пунктах 166 і 167 Нацыянальнага дакладу да Універсальнага перыядычнага агляду (другі цыкл), «для забеспячэння законнасці і захавання правоў затрыманага орган дазнання альбо следчы абавязаны на працягу 24 гадзін паведаміць пракурору пра затрыманне. Пры разглядзе пытання аб мэтазгоднасці заключэння затрыманага пад варту пракурор абавязаны вывучыць усе матэрыялы, якія змяшчаюць падставы для прымянення такой меры стрымання, а ў шэрагу выпадкаў асабіста дапытаць падазронага або абвінавачанага. Акрамя таго, пракуроры абавязаныя штоквартальна правяраць законнасць і абгрунтаванасць затрымання грамадзян, умовы і парадак іх ўтрымання ў ізалятарах часовага ўтрымання.
У адпаведнасці з артыкулам 108 КПК Рэспублікі Беларусь, асоба, якая падазраецца ў здзяйсненні злачынства, можа быць затрымана дзеючым у межах сваёй кампетэнцыі органам крымінальнага пераследу. Затрыманне можа быць здейснена і да ўзбуджэння крымінальнай справы. Па агульнаму правілу затрыманне не можа доўжыцца звыш сямідзесяці двух гадзін. Аднак, па падазрэнні ў здзяйсненні шэрагу асабліва цяжкіх злачынстваў, асоба можа быць затрымана на тэрмін да дзесяці сутак.
У адпаведнасці з Міжнародным пактам аб грамадзянскіх і палітычных правах [Далей – Пакт] (арт.9), кожнаму арыштаванаму паведамляюцца пры арышце прычыны яго арышту і ў тэрміновым парадку паведамляецца любое прад'яўлянае яму абвінавачванне. Кожная арыштаваная або затрыманая па крымінальным абвінавачванні асоба ў тэрміновым парадку дастаўляецца да суддзі ці да іншай службовай асобы, якой належыць па законе права ажыццяўляць судовую ўладу, і мае права на судовае разбіральніцтва на працягу разумнага тэрміну або на вызваленне.
Затрыманне па падазрэнні на тэрмін больш за 48 гадзін, як правіла, прызнаецца парушэннем арт.9 Пакта. Так, па паведамленні Жанны Коўш (Абрамавай) з Беларусі, Камітэт па правах чалавека ААН заўважыў, што ў кантэксце разгляду дакладаў дзяржаў-удзельніц, прадстаўленых згодна з артыкулам 40 Пакта, ён неаднаразова рэкамендаваў, што тэрмін затрымання асобы паліцыяй да моманту дастаўкі такой асобы да суддзі не павінен перавышаць 48 гадзін. Для захавання палажэнняў пункта 3 артыкула 9 Пакта любое перавышэнне гэтага тэрміну патрабуе адмысловага абгрунтавання, ня скажаючага, аднак, сэнсу гэтай гарантыі. Такія нормы імплементаваныя і ўтрымліваюцца ў крымінальна-працэсуальных законах большасці суседніх з Беларуссю краін. Так, у адпаведнасці з КПК РФ па заканчэнні 48 гадзін з моманту затрымання падазраваны падлягае вызваленню, калі ў адносінах яго не была абраная мера стрымання ў выглядзе заключэння пад варту альбо суд не працягнуў тэрмін затрыманьня. У Польшчы, Літве, Латвіі затрыманне можа доўжыцца да 48 гадзін.
У некаторых краінах гэтыя нормы яшчэ больш жорсткія: у Вялікабрытаніі арышт, які паліцыянты вырабляюць па сваёй ініцыятыве, доўжыцца да 36 гадзін, пасля якіх затрыманы павінен быць дастаўлены ў суд. У Францыі затрыманне доўжыцца 24 гадзіны і можа быць падоўжанае на 24 гадзіны з удзелам пракурора. У Нямеччыне правілы затрымання зводзяцца да таго, што пасля затрымання, але не пазней за наступны дзень, затрыманага неабходна даставіць да суддзі.
На жаль, Рэспубліка Беларусь да гэтага часу не прыняла мераў (і не бачыць у гэтым неабходнасці, відавочна) для таго, каб мера стрымання ў выглядзе заключэння пад варту (арышту) ўжывалася па рашэнні суддзі. Пракурор не з'яўляецца той асобай, якой, па сэнсе арт.9 Пакта належыць права ажыццяўляць судовую ўладу. Менавіта таму па шэрагу спраў, разгледжаных КПЧ ААН (Сманцэр супраць Беларусі, Бяляцкі супраць Беларусі, інш.), Камітэтам ўстаноўлена парушэнне арт.9 Пакта, што само па сабе з'яўляецца аб'ектыўнай ацэнкай стану заканадаўства ў гэтай частцы.
Мяркую, што ў Беларусь у гэтым сэнсе не толькі не палепшыла закон у гэтай частцы, але і дапусьціла дэградацыю гэтых правоў: з пачатку 2010 года мера стрымання ў выглядзе заключэння пад варту (арышту) можа быць прыменена не толькі пракурорам або яго намеснікам альбо органам дазнання або следчым з санкцыі пракурора або яго намесніка, але і Старшынёй Следчага камітэта Рэспублікі Беларусь, Старшынёй Камітэта дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь або асобамi, якiя выконваюць іх абавязкі.
У адпаведнасці з ч.4 арт. 9 Пакта, «кожнаму, хто пазбаўлены волі з прычыны арышту або ўтрымання пад вартай, належыць права на разгляд яго справы ў судзе, каб гэты суд мог неадкладна вынесці пастанову адносна законнасці яго затрымання і распарадзіцца аб яго вызваленні, калі затрыманне незаконнае». У дакладзе [1] сцвярджаецца, што затрыманыя, змешчаныя пад варту і асуджаныя маюць права абскардзіць у судовым парадку затрыманне, змяшчэнне пад варту, хатні арышт або прымусовае змяшчэнне ў псiхiятрычную ўстанову, дзеянні і рашэнні органа, які вядзе крымінальны працэс. Скаргі неадкладна (затрыманых - на працягу сутак, зняволеных - на працягу 3 сутак) падаюцца ў суд праз адміністрацыю месца папярэдняга зняволення. Судовая пастанова па скарзе можа быць абскарджана на працягу 24 гадзін.
Гэта мае патрэбу ў каментарах. Сапраўды, КПК Беларусі прадугледжвае магчымасць абскарджвання законнасці, а са студзеня 2010 года - і абгрунтаванасці прымянення затрымання, заключэння пад варту, хатняга арышту або падаўжэння тэрміну ўтрымання пад вартай, хатняга арышту.
Скаргі асоб, якiя ўтрымлiваюцца пад вартай, падаюцца ў суд праз адміністрацыю месца папярэдняга зняволення. Адміністрацыя месцы папярэдняга зняволення абавязана на працягу 24 гадзін пасля атрымання скаргі накіраваць яе ў адпаведны орган, які вядзе крымінальны працэс. Орган, які вядзе крымінальны працэс, абавязаны ў дачыненнi да затрыманага на працягу 24 гадзін, а ў дачыненні да змешчанага пад варту, - на працягу 72 гадзін з моманту атрымання скаргі накіраваць яе ў суд з даданнем матэрыялаў крымінальнай справы, якія пацвярджаюць законнасць і абгрунтаванасць затрымання, прымянення меры стрымання ў выглядзе заключэння пад варту, хатняга арышту або падаўжэння тэрміну ўтрымання пад вартай, хатняга арышту.
Судовая праверка законнасці і абгрунтаванасці затрымання праводзіцца ў тэрмін не больш за 24 гадзін, а заключэння пад варту, хатняга арышту або падаўжэння тэрміну ўтрымання пад вартай, хатняга арышту - у тэрмін не больш за 72 гадзін з часу паступлення скаргі [ў суд] аднаасобна суддзёй.
Такім чынам, мінімальны тэрмін, па заканчэнні якога будзе разгледжана скарга, з улікам часу перасылкі дакументаў органам, які вядзе крымінальны працэс, у суд складае не менш як трое сутак у выпадку затрымання, пасля чаго скарга наогул губляе сэнс. Закон не будзе парушаны, калі скарга на заключэнне пад варту будзе разгледжана праз 8-10 дзён пасля падачы ў выпадку заключэння пад варту.
Разгляд скаргі ў судзе адбываецца ў закрытым судовым пасяджэнні, як правіла, без асабістага ўдзелу зняволенага, што дапускаецца законам. Таму можна адназначна сцвярджаць аб парушэнні стандартаў справядлівага суда пры разглядзе пытання аб законнасці і абгрунтаванасці заключэння пад варту або затрымання. Перагляд рашэнняў суда ажыццяўляецца таксама без удзелу зацікаўленайасобы.
Фармулёўка нормы закона не дазваляе паўторна звяртацца са скаргай на абранне меры стрымання ў выглядзе заключэння пад варту (аб гэтым, у прыватнасці, было ўказана суддзёй ў 2011 годзе пры разглядзе паўторнай скаргі на ўтрыманне пад вартай кандыдата ў прэзідэнты Беларусі А. Саннікава; скарга была пададзена паўторна, так як у ходзе вытворчасці па справе паўсталі новыя абставіны, якія перашкаджаюць знаходжанню абвінавачанага пад вартай). Гэтая норма закона таксама не абараняе зняволеных у сэнсе арт.9 Пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах.
Універсальны перыядычны агляд (УПА) - механізм Савета ААН па правах чалавека, агляд сітуацыі з правамі чалавека ва ўсіх краінах свету. Беларусь прайшла першы цыкл УПА ў Радзе ААН па правах чалавека ў 2010 годзе. З дзевяноста трох выказаных у працэсе УПА рэкамендацый Беларусь прыняла семдзесят чатыры; у 2012 годзе Беларусь прадставіла ва Упраўленне Вярхоўнага Камісара ААН па правах чалавека прамежкавую справаздачу аб рэалізацыі рэкамендацый першага цыкла УПА. Гэтая справаздача падвяргалася аналізу ў рамках правядзення маніторынгу становішча зняволеных [2]. У верасні 2014 беларускія праваабаронцы накіравалі ў Савет свае матэрыялы для працэдуры УПА.
[1]Нацыянальны даклад да Універсальнага перыядычнага агляду (другі цыкл)
[2] http://spring96.org/ru/news/62537, поўны тэкст справаздачы: http://spring96.org/files/book/ru/2013_prison_conditions_ru.pdf
