Жанчыны ў калоніі: парушэнне працоўных і сацыяльных правоў

Аўтар дапаможніка для турэмнага персаналу «Падыход да кіравання турмой з пазіцый правоў чалавека» Эндру Койл (Міжнародны цэнтр турэмных даследаванняў) сцвярджае, што ва ўсіх пенітэнцыярных сістэмах свету доля жанчын у турмах складае ад 2% да 8% ад агульнай колькасці зняволеных. Сітуацыя з жанчынамі-зняволенымі вельмі адрозная ад сітуацыі з мужчынамі, і таму менавіта ёй трэба надаць асаблівую ўвагу. Жанчыны, якія адпраўляюцца ў турмы, часцяком былі ахвярамі фізічнага або сэксуальнага гвалту, у іх назіраюцца розныя запушчаныя праблемы са здароўем. Наступствы турэмнага зняволення і іх уплыў на жыццё жанчын могуць быць абсалютна рознымі.

Праблему, з улікам міжнароднай практыкі і беларускіх рэалій, аналізуе эксперт па пытаннях пенітэнцыярнай сістэмы, юрыст ПЦ "Вясна" Павел Сапелка.

На канец 2014 года ў Беларусі ў двух калоніях для жанчын і ў калоніі-пасяленні ўтрымлівалася 2 185 асуджаных. Гэта - 7,3% ад агульнай колькасці зняволеных, што набліжаецца да верхняй планкі агульнапрынятай мяжы колькасці жанчын-зняволеных.

Нормы, якія вызначаюць прававое становішча асуджаных, як правіла, не ўлічваюць полу зняволенага, але маюць некаторыя асаблівасці для жанчын, якія адбываюць пакаранне ў папраўчых калоніях.

Жанчыны, асуджаныя да пазбаўлення волі, у Беларусі адбываюць пакаранне ў папраўчай калоніі-пасяленні (ПКП-21 у Веткаўскім раёне) і ў папраўчых калоніях (ПК-4 г.Гомеля, ПК-24 у Рэчыцкім раёне) ва ўмовах агульнага і строгага рэжыму; тэарэтычна жанчыны могуць быць накіраваныя ў турму.

Як і ўсе зняволеныя, жанчыны ў папраўчых калоніях абавязаныя працаваць. Нормы працоўнага права распаўсюджваюцца на іх, як і на іншых зняволеных, толькі ў пэўнай частцы, а менавіта ў частцы рэгулявання працягласці працоўнага часу і патрабаванняў па ахове працы. Памер аплаты працы асуджаных, якія адпрацавалі месячную норму працоўнага часу і выканалі ўстаноўленую для іх норму выпрацоўкі, не можа быць ніжэй за ўстаноўлены заканадаўствам Рэспублікі Беларусь памер аплаты працы за выкананне адпаведных работ, аднак ніякіх даплатаў да мінімальнага зарабку ім не прадугледжана. Таксама аплата працы асуджаных пры няпоўным працоўным дні або няпоўным працоўным тыдні вырабляецца прапарцыйна адпрацаванаму імі часу або ў залежнасці ад выпрацоўкі. Ніякіх мінімальных памераў аплаты ў дадзеным выпадку не ўстаноўлена, нават у выпадку прастою па віне прадпрыемства. На практыцы гэта азначае перспектыву сімвалічных памераў заробку, асабліва пасля вылікаў на харчаванне і камунальныя паслугі.

У папраўчых установах, дзе адбываюць пакаранне асуджаныя жанчыны, якія маюць дзяцей, арганізуюцца дамы дзіцяці. Закон абавязвае адміністрацыю калоній ствараць у дамах дзіцяці ўмовы, неабходныя для нармальнага пражывання і развіцця дзяцей. Асуджаныя жанчыны могуць змяшчаць у дамы дзіцяці папраўчых устаноў сваіх дзяцей ва ўзросце да трох гадоў, мець стасункі з імі ў вольны ад працы час без абмежаванняў. Ім можа быць дазволена сумеснае пражыванне з дзецьмі ў дамах дзіцяці. Аднак, гэта не азначае, што такія жанчыны вызваляюцца ад сваіх абавязкаў, у тым ліку, удзельнічаць у работах па ўборцы і добраўпарадкаванні без аплаты працы.

Са згоды асуджаных жанчын іх дзеці могуць быць перададзеныя сваякам або па рашэнні органаў апекі і папячыцельства іншым асобам альбо па дасягненні трохгадовага ўзросту накіраваныя ў адпаведныя дзіцячыя ўстановы. Калі дзіцяці, што ўтрымліваецца ў доме дзіцяці папраўчай установы, споўнілася тры гады, а астатні тэрмін адбыцця пакарання маці не перавышае аднаго года, адміністрацыя папраўчай установы паводле закону можа падоўжыць час знаходжання дзіцяці ў доме дзіцяці да дня заканчэння тэрміну адбыцця пакарання маці. Аднак прыняцце такога рашэння - права, а не абавязак адміністрацыі.

«Цяжарныя жанчыны могуць быць заключаны ў турму толькі пры самых выключных абставінах. Калі такая неабходнасць ўзнікае, то ім павінен быць прадастаўлены той жа ўзровень медыцынскага абслугоўвання, які ёсць у цывільным грамадстве. Пры набліжэнні часу родаў такіх жанчын ва ўсіх выпадках, калі гэта ўяўляецца магчымым, варта пераводзіць у грамадзянскія бальніцы. Жанчыне гэта забяспечыць атрыманне прафесійнай медыцынскай дапамогі, а дзіцяці дазволіць пазбегнуць кляйма ганьбы - турмы ў якасці месца нараджэння. У любым выпадку пасведчанне аб нараджэнні не павінна ўказваць турму як месца нараджэння. Неабходныя ў гэты перыяд рэжымныя абмежаванні павінны быць настолькі памяркоўнымі, наколькі гэта магчыма. Калі ў турме ўтрымліваюцца цяжарныя жанчыны, то турэмная адміністрацыя павінна надаць максімум увагі пытанням, звязаным з нараджэннем дзіцяці. Праблема ўтрымання ў турме маці з немаўлятамі з'яўляецца вельмі адчувальнай. У многіх краінах маці, якія знаходзяцца ў турме, дазваляецца пакідаць пры сабе нованароджаных дзяцей. У такім выпадку маці і дзіця павінны жыць у адным памяшканні, якое змяшчае ўсе прыстасаванні, якія звычайна могуць спатрэбіцца маці, якая корміць дзіця. Такая арганізацыя справы пераважная ў параўнанні з утрыманнем дзіцяці ў асобным ясельным блоку, які яго маці можа наведваць толькі ў пэўныя гадзіны. Вельмі цяжка правільна вызначыць той узрост, у якім дзяцей варта разлучаць з іх маці, якія знаходзяцца ў турме. Паколькі сувязь паміж маці і дзіцем мае першараднае значэнне, то існуе меркаванне, што дзіця павінна мець магчымасць заставацца з маці максімальна дапушчальны час, магчыма - да канца тэрміну яе прысуду. Супрацьлеглы аргумент заключаецца ў тым, што турма з'яўляецца ненармальным навакольным асяроддзем, якое аказвае ўплыў на дзіця з самых першых гадоў яго развіцця. Таму дзіця нельга пакідаць у турме больш чым на некалькі месяцаў пасля нараджэння. На практыцы некаторыя турэмныя адміністрацыі дазваляюць маці, якія знаходзяцца ў турме, пакідаць дзяцей пры сабе да дасягнення пэўнага ўзросту - 9 месяцаў, 18 месяцаў, 4 гадоў, а часам і даўжэй, калі дзіця больш няма каму аддаць», - мяркуе на падставе аналізу нормаў міжнароднага права, псіхалагічных і сацыялагічных даследаванняў Эндру Койл.

У каментары да Правілаў Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, якія тычацца абыходжання з жанчынамі-зняволенымі і мераў пакарання для жанчын-правапарушальнікаў, не звязаных з пазбаўленнем волі (Бангкокскія правілы) падкрэсліваецца, што Мінімальныя стандартныя правілы прапаноўваюць вельмі мала ўказанняў наконт таго, як варта задавальняць спецыфічныя патрэбы цяжарных жанчын, маці, якія кормяць дзяцей, і жанчын, чые дзеці суправаджаюць іх у турме. Указанняў наконт абыходжання з дзецьмі, якія суправаджаюць маці ў турме, няма. Улічваючы колькасць цяжарных жанчын і тых, каго ў турме суправаджаюць дзеці, неабходна даць больш падрабязнае кіраўніцтва па абыходжанні з імі для таго, каб патрэбы і жанчын і дзяцей у галіне сацыяльнай абароны, псіхалагічнай дапамогі і аховы здароўя задавальняліся настолькі поўна, наколькі гэта магчыма, у адпаведнасці з палажэннямі міжнародных дакументаў. Спецыялісты не маюць адзінага меркавання і не прыходзяць да згоды ў пытанні аб тым, ці павінны дзеці зняволеных маці знаходзіцца з імі ў турме і да якога ўзросту. Законы, якія рэгулююць пытанне аб тым, як доўга дзеці могуць заставацца са сваімі маці ў турме, розныя ў розных краінах свету. Тым не менш, агульным з'яўляецца тое, што пры спробе вырашыць складанае пытанне аб тым, ці варта разлучаць дзіця і маці і ў якім узросце, найлепшыя інтарэсы дзіцяці павінны брацца пад увагу ў першую чаргу ў адпаведнасці з артыкулам 3 Канвенцыі аб правах дзіцяці. Варта ўлічваць умовы ў турме і якасць догляду, які дзіця можа атрымаць па-за турмой, калі яго не пакінуць з маці. Гэты прынцып азначае, што турэмныя ўлады павінны ўжываць індывідуальны падыход пры прыняцці рашэнняў, у залежнасці ад абставін, у якіх знаходзіцца дзіця і сям'я, і ​​ад таго, наколькі даступныя магчымасці альтэрнатыўнага догляду ў мясцовай супольнасці. Гэтыя правілы паказваюць, што ўжыванне нягнуткай палітыкі пры разнастайнасці абставінаў часта непрымальнае. Яны таксама падкрэсліваюць неабходнасць пастаянных стасункаў паміж маці і дзіцем пасля іх разлучэння для таго, каб прадухіліць, наколькі магчыма, шкоду, выкліканую разлучэннем.  

Паводле беларускага заканадаўства, для цяжарных і кормячых жанчын зробленыя нязначныя паслабленні ў рэжымных патрабаваннях. Асуджаныя цяжарныя жанчыны і маці, якія кормяць, у адпаведнасці з медыцынскім заключэннем могуць атрымліваць дадаткова харчовыя пасылкі і перадачы ў колькасці і асартыменце, неабходных для падтрымання нармальнага здароўя маці і дзіцяці. У адпаведнасці з Крымінальна-выканаўчым кодэксам, асуджаным цяжарным жанчынам, кормячым маці, нароўні з непаўналетнімі, хворымі і інвалідамі І і ІІ групы, ствараюцца палепшаныя жыллёва-бытавыя ўмовы і ўстанаўліваюцца павышаныя нормы харчавання. Харчаванне дзяцей, якія знаходзяцца з маці ў папраўчых калоніях, следчых ізалятарах і турмах, а таксама дзяцей, якiя ўтрымлiваюцца ў дамах дзіцяці папраўчых калоній, ажыццяўляецца паводле нормаў харчавання, устаноўленых для дзяцей, якія знаходзяцца ў дамах дзіцяці сістэмы Міністэрства аховы здароўя.

Нароўні з асуджаным, вызваленым ад працы па захворванні, якія не працавалі па незалежных ад іх прычынах, асуджаным цяжарным жанчынам і маці, якія кормяць, на перыяд вызвалення ад працы харчаванне прадастаўляецца бясплатна. Аднак адзенне і камунальныя паслугі прадастаўляюцца ім на платнай аснове.

У папраўчых установах, за выключэннем папраўчых калоній-паселішчаў, на асабісты рахунак асуджаных, у тым ліку і жанчын, залічваецца незалежна ад усіх утрыманняў не менш за 25 працэнтаў налічанай заработнай платы або iншых даходаў, а на асабісты рахунак асуджаных жанчын старэйшых за 55 гадоў, асуджаных цяжарных жанчын, асуджаных жанчын, якія маюць дзяцей у дамах дзіцяці папраўчай установы, - не менш за 50 працэнтаў налічанай ім заработнай платы або iншых даходаў.

Асуджаным жанчынам, якія добрасумленна ставяцца да працы і выконваюць патрабаванні рэжыму, па матываванай пастанове начальніка папраўчай калоніі, узгодненай з назіральнай камісіяй, можа быць дазволена пражыванне па-за папраўчай калоніяй на час вызвалення ад працы па цяжарнасці і родах, а таксама на перыяд да дасягнення дзіцем трохгадовага ўзросту. Асуджаныя жанчыны, якім дазволена пражыванне па-за папраўчай калоніяй, пасяляюцца паблізу тэрыторыі папраўчай калоніі ў жылых памяшканнях, якія належаць папраўчай калоніі, і знаходзяцца пад пастаянным наглядам адміністрацыі папраўчай калоніі; яны могуць насіць вопратку, прынятую ў цывільным ужытку, мець пры сабе грошы і карыстацца імі без абмежавання; у гадзіны ад пад'ёму да адбою такія зняволеныя карыстаюцца правам свабоднага перамяшчэння па тэрыторыі, межы якой вызначаюцца начальнікам папраўчай калоніі; у адрозненне ад звычайных зняволеных, яны маюць права адпраўляць і атрымліваць пасылкі, перадачы, бандэролі, дробныя пакеты, мець спатканні без абмежавання.

У выпадку сістэматычнага або злоснага парушэння асуджанымі жанчынамі рэжыму ці правіл паводзінаў права на пражыванне па-за папраўчай калоніяй пастановай начальніка папраўчай калоніі адмяняецца.

Па заканчэнні перыяду вызвалення ад працы па цяжарнасці і родах асуджаныя жанчыны прыцягваюцца да працы па ўказанні адміністрацыі папраўчай калоніі. Гэта азначае, што права на адпачынак па доглядзе за дзіцем да дасягнення ім узросту 3-х гадоў жанчыны, якія нарадзілі дзіця ў калоніі, не маюць. Жанчыны-зняволеныя вызваляюцца ад працы ад дваццаці сямі тыдняў цяжарнасці на 146 каляндарных дзён і па заканчэнні гэтага тэрміну зноў абавязаныя працаваць.

Паводле агульнага правіла, асуджаныя да пазбаўлення волі могуць прыцягвацца да выканання работ без аплаты працы толькі па калектыўным самаабслугоўванні, у тым ліку па ўборцы і добраўпарадкаванні папраўчых устаноў і прылеглых да іх тэрыторый. Пры гэтым асуджаныя жанчыны старэйшыя за 55 гадоў, асуджаныя цяжарныя жанчыны прыцягваюцца да работ без аплаты працы толькі па іх жаданні. Як ужо згадвалася, жанчыны, якія маюць дзяцей у доме дзіцяці калоніі, ад такіх работ не вызваляюцца. Да ўказаных работ асуджаныя прыцягваюцца ў парадку чарговасці ў вольны ад працы час. Працягласць работ не павінна перавышаць чатырнаццаці гадзін на тыдзень. Гэта азначае, што акрамя 7-8 гадзін аплочваемай працы ў дзень, пры 6-7-дзённым працоўным тыдні, зняволеныя, у тым ліку жанчыны, могуць працаваць без аплаты і без выходных яшчэ ў сярэднім 2 гадзіны ў дзень.

Заканадаўствам устаноўлена, што асобам, якiя адбываюць пакаранне ў папраўчых установах, забяспечваюцца неабходныя жыллёва-бытавыя ўмовы, якія адпавядаюць правілам санітарыі і гігіены. Норма жылой плошчы на ​​аднаго асуджанага ў папраўчых калоніях і турмах не можа быць меншай за два квадратныя метры. Для цяжарных і кормячых жанчын гэтыя нормы не павышаныя. Такія нормы непрымальныя для любой катэгорыі асуджаных і неаднаразова асуджаліся ЕСПЧ як недастатковыя. У сувязі з гэтым, у Еўропе нормай для асуджаных лічыцца забеспячэнне плошчай у чатыры квадратныя метры на аднаго чалавека.

У адпаведнасці з Папраўчым кодэксам, асуджаным жанчынам, якія маюць дзяцей у дамах дзіцяці папраўчых калоній, для ўладкавання дзяцей у сваякоў альбо ў дзіцячай iнтэрнатнай установе можа быць дазволены кароткатэрміновы выезд за межы папраўчых устаноў на тэрмін да сямі сутак, не лічачы часу, неабходнага для праезду туды і назад, а асуджаным жанчынам, якія маюць дзяцей-інвалідаў па-за папраўчай калоніяй, - адзін кароткатэрміновы выезд у год на той жа тэрмін для спаткання з імі.

Такія выезды не дазваляюцца асуджаным пры асаблiва небяспечным рэцыдыве злачынстваў; асуджаным за цяжкія злачынствы на тэрмін звыш пяці гадоў і асабліва цяжкія злачынствы, за выключэннем асуджаных, якія адбываюць пакаранне ў папраўчых калоніях-паселішчах; асуджаным да пажыццёвага зняволення; асуджаным, якім смяротнае пакаранне ў парадку памілавання заменена пажыццёвым зняволеннем; асуджаным, хворым на актыўную форму туберкулёзу; асуджаным, якія не прайшлі поўнага курса лячэння алкагалізму, таксікаманіі, наркаманіі, асобам, якія пакутуюць псіхічнымі расстройствамі (захворваннямі). На практыцы звестак пра магчымасць скарыстацца такім правам не паступала.

Асуджаныя да пазбаўлення волі цяжарныя жанчыны і маці, якія кормяць, маюць пэўныя «льготы» у выпадку здзяйснення дысцыплінарных праступкаў: такія жанчыны ў штрафны ізалятар, памяшканні камернага тыпу не змяшчаюцца і на строгі рэжым у турме не пераводзяцца. Аднак, у дачыненні да іх могуць быць ужытыя іншыя віды спагнанняў, у тым ліку - пазбаўленне спаткання. Гэта не адпавядае Правілам Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, якія тычацца абыходжання з жанчынамі-зняволенымі і мераў пакарання для жанчын-правапарушальнікаў, не звязаных з пазбаўленнем волі, паводле якіх дысцыплінарныя спагнанні ў адносінах да жанчын-зняволеных не прадугледжваюць забарону на кантакты з сям'ёй, асабліва з дзецьмі. У дачыненні да Правіла 28 (Спатканні з удзелам дзяцей праходзяць у абстаноўцы, якая спрыяе атрыманню станоўчага вопыту ад наведвання, у тым ліку ў плане адносін персаналу, і дапускаюць ўстанаўленне непасрэднага кантакту паміж маці і дзіцем. Па меры магчымасці, варта заахвочваць спатканні, якія прадугледжваюць працяглыя кантакты з дзецьмі) варта ўнесці ў нацыянальны закон асаблівы парадак спаткання жанчын з дзецьмі.

У адпаведнасці з Крымінальна-выканаўчым кодэксам, спецыяльныя сродкі і агнястрэльная зброя не прымяняюцца ў адносінах да жанчын з бачнымі прыкметамі цяжарнасці, за выключэннем выпадкаў аказання iмi ўзброенага супраціву, здзяйснення групавога або ўзброенага нападу на работнікаў папраўчай установы і ваеннаслужачых ці іншых дзеянняў, якія пагражаюць жыццю і здароўю грамадзян. Такая норма пазбаўляе абароны пэўную катэгорыю цяжарных жанчын-зняволеных - тых, чыя цяжарнасць візуальна не вызначаецца, але пра чыю цяжарнасць пэўна вядома супрацоўніку органаў унутраных спраў. Не імплементаванае ў айчынны закон наўпрост Правіла 24 згаданых Правілаў: «Сродкі ўціхамірвання ніколі не прымяняюцца да жанчын падчас родавых патугаў, пры родах і адразу пасля родаў».

Мае патрэбу ў заканадаўчым замацаванні Правіла 48: цяжарныя або жанчыны-зняволеныя, якія кормяць, атрымліваюць кансультацыі, якія тычацца іх здароўя і харчавання, у рамках праграмы, якая распрацоўваецца і кантралюецца кваліфікаваным спецыялістам-медыкам. Цяжарным жанчынам, немаўлятам, дзецям і маці, якія кормяць, бясплатна прадастаўляецца належнае і своечасовае харчаванне і ствараюцца спрыяльныя для здароўя ўмовы і магчымасці для рэгулярнага занятку фізічнымі практыкаваннямі.

У згаданым Каментары адзначана: «Турмы не прызначаныя для цяжарных жанчын і жанчын з маленькімі дзецьмі. Неабходна прыкладаць усе магчымыя намаганні для таго, каб такія жанчыны не траплялі ў турму, пры гэтым прымаючы пад увагу іх грамадскую небяспеку і цяжар здзейсненага злачынства. Прызнаючы гэтыя абставіны, Восьмы Кангрэс ААН па папярэджанні злачыннасці і абыходжання з правапарушальнікамі вызначыў, што «выкарыстанне зняволення для пэўных катэгорый правапарушальнікаў, такіх як цяжарныя жанчыны або маці з немаўлятамі і маленькімі дзецьмі, павінна быць скарочана, і спецыяльныя дзеянні павінны прадпрымацца для выключэння шырокага выкарыстання зняволення ў адносінах да гэтых катэгорый». Рэкамендацыі Парламенцкай Асамблеі Рады Еўропы 1469 (2000), «Аб маці і дзецях у турме», прынятыя 30 чэрвеня 2000 года, таксама рэкамендуюць распрацоўваць і выкарыстоўваць у дачыненні да маці маленькіх дзяцей пакаранні, што выконваюцца па месцы жыхарства, і пазбягаць выкарыстання турэмнага зняволення».

У Беларусі законам прадугледжана і на практыцы дзейнічае такая форма прабацыі як адтэрміноўка адбыцця пакарання ў дачыненні да асуджаных цяжарных жанчын і жанчын, якія маюць дзяцей ва ўзросце да трох гадоў. У адпаведнасці з кодэксам, асуджаным цяжарным жанчынам і жанчынам, якія маюць дзяцей ва ўзросце да трох гадоў, якiя адбываюць пакаранне ў выглядзе пазбаўлення волі, судом можа быць прадастаўлена адтэрміноўка адбыцця пакарання на перыяд, калі яны могуць быць вызваленыя ад працы па цяжарнасці, родах і да дасягнення дзіцем трохгадовага ўзросту. Не варта меркаваць, што такое становішча можа дазволіць пазбегнуць пакарання за сур'ёзныя злачынствы: адтэрміноўка адбыцця пакарання не прымяняецца да жанчын, асуджаных да пазбаўлення волі на тэрмін большы за пяць гадоў за цяжкое або асабліва цяжкое злачынства.

Падводзячы вынік, варта адзначыць наступнае:

- Сацыяльныя і працоўныя правы жанчын у месцах пазбаўлення волі неабгрунтавана дыскрымінаваныя;

- Дзяржаве неабходна змяніць заканадаўства для рэальнага забеспячэння абароны правоў цяжарных жанчын і кормячых маці;

- Крымінальнае правасуддзе ў дачыненні да жанчын павінна ажыццяўляцца максімальна гуманна;

- Пазбаўленне волі жанчын, асабліва цяжарных і пры якіх ёсць малалетнія дзеці, павінна мець месца ў вельмі абмежаваных выпадках, калі ёсць упэўненасць, што іншыя пакаранні не дасягнуць сваёй мэты.