Каардынатар "Крым SOS": пераслед крымскататарскага насельніцтва – масавая з’ява (аўдыё)

Пасля анексіі Крыма Расіяй прайшло больш як два з паловай гады. Цікавасць беларускіх медыя да сітуацыі ў рэгіёне знізілася, і, дарэчы, складаецца ўражанне, што людзі звыкліся з тым, што Крым – частка Расіі. Але ў той жа час з паўвострава працягваюць з’язджаць людзі, большасць з якіх – прадстаўнікі крымскататарскай меншасці. Адна з прычын – пераслед крымскататарскага насельніцтва ды іншыя парушэнні правоў чалавека.

Адной з найбуйнейшых арганізацый, якая займаецца дапамогай перасяленцам на тэрыторыі Украіны, з’яўляецца грамадская ініцыятыва “Крым SOS”. Сузаснавальнік і каардынатар заходнеўкраінскага офісу “Крым SOS” Алім Аліеў распавёў сайту ПЦ "Вясна" пра дзейнасць арганізацыі і асаблівасці сітуацыі з правамі чалавека на паўвостраве. 

–  Алім, распавядзіце, калі ласка, як і чаму была створаная арганізацыя.

–  Грамадская арганізацыя “Крым SOS” была створаная 27 лютага 2014 года, у першы дзень акупацыі Крыма. Я і дзве мае знаёмыя вырашылі стварыць старонку ў Facebook, каб інфармаваць людзей аб тым, што адбываецца зараз ў Крыме. Трэба сказаць, што ў пачатку мы самі не вельмі разумелі, што там адбываецца. Менавіта тады мы акрэслілі для сябя некалькі галоўных прынцыпаў, па якім мы вырашылі працаваць ў сацыяльнай сетцы. Гэта аператыўнасць у атрыманні і публікацыі інфармацыі і аб’ектыўнасць. Бо для нас было вельмі важна не даваць нейкіх сваіх суб’ектыўных меркаванняў і не рабіць прапаганду, падобна той, якую рабіла ў той час Расія ў адносінах да жыхароў паўвострава. І яшчэ адзін прынцып – праверанасць інфармацыі, каб не ўводзіць у зман нашых чытачоў.

У такім рэжыме мы адпрацавалі ўсяго некалькі дзён. Ужо 2 сакавіка да нас прыехаў першы перасяленец з Крыму, вядомы крымскататарскі дзеяч мастацтваў Рустэм Скібін. Мы дапамаглі яму пераехаць з Сімферопаля ў Кіеў. З тых часоў мы пачалі дапамагаць людзям, якія былі вымушаныя пакінуць паўвостраў і пераехаць на мацерыковую Украіну. Мы адкрылі гарачую лінію і тады ж пачалі атрымліваць вялікую колькасць лістоў са ўсёй краіны ад людзей, гатовых прыняць перасяленцаў у сябе. У нас з’явілася шмат валантэраў у Кіеве і Львове, а таксама непасрэдна ў Крыме. Тады сумесна з імі мы нават зрабілі мапу месцаў, дзе мы можам пасяліць людзей, і пачалі дапамаць сустрэцца перасяленцам з мясцовымі жыхарамі, якія жадалі ім дапамагчы.

– У якіх накірунках на сённяшні дзень працуе арганізацыя “Крым SOS»?

– Як я ўжо казаў, першы і вельмі важны накірунак нашай дзейнасці – гэта дапамога перасяленцам. Калі казаць пра перасяленцаў з Крыму, то гэта прыкладна 35 тысяч чалавек, 20 з якіх – крымскія татары. Астатнія перасяленцы прыязджаюць з усходу краіны. Пачаткова ўсе яны сутыкаюцца з такімі праблемамі, як пошук жылля і працы, інтэграцыя. Нам важна, каб прыезджыя адчувалі сябе  камфортна на новым месцы, і каб мясцовае насельніцтва ўспрымала іх як сваіх, а не як чужых. Таму мы ладзім шмат культурных і адукацыйных праектаў, накіраваных менавіта на інтэграцыйную падтрымку. Мы аказваем гуманітарную, сацыяльную і псіхалагічную падтрымку перасяленцам. Таксама мы дапамагаем ім атрымліваць грантавую падтрымку, дапамагаем у арганізацыі бізнеса ці сацыяльных праектаў.

І другі не менш важны напрамак дзейнасці “Крым SOS” – гэта праца, накіраваная на дэакупацыю Крыма. Гэта інфармацыйныя кампаніі, маніторынг захавання правоў чалавека ў Крыме, а таксама кампаніі, накіраваныя на захаванне крымскататарскай культуры і крымскататарскай мовы.

– У параўнанні з 2014 годам інтарэс беларускіх сродкаў масавай інфармацыі да паўвострава значна знізіўся. Ці можаце распавесці пра грамадска-палітычную сітуацыю ў рэгіёне?

– На жаль, паступова людзі звыкаюцца з тым, што Крым – частка Расіі. І гэта асноўнае, з чым змагаецца “Крым SOS”. Дарэчы, можна абазначыць некалькі тэндэнцый з таго, што адбываецца ў Крыме. Першая тэндэнцыя – падаўленне мясцовага самакіравання. Напрыклад, у Крыме быў самы вялікі і аўтарытэтны орган крымскататарскага самакіравання Меджліс, які зараз прызнаны экстрэмісцкай арганізацыяй і забаронены. Пры гэтым ён працаваў з 1990 года. Яго лідэры, Мустафа Джэмілеў і Рэфат Чубараў, з’яўляюцца персонамі нон-грата ў Крыме і зараз жывуць у Кіеве. З крымскіх татараў робяць нейкі арэол экстэмістаў, бо амаль у кожным сяле былі прадстаўнікі Меджліса. Па нашых дадзеных, на сённяшні дзень амаль 20 тысяч з 300 тысяч крымскіх татараў з’ехалі з паўвострава.

Другая тэндэнцыя – моцная мілітарызацыя рэгіёна. Усё больш расійскіх вайскоўцаў і ваеннай тэхнікі сцягваецца на паўвостраў. Насельніцтва жыве ў атмасферы страху і недаверу, адбываюцца пастаянныя ператрусы, у першую чаргу, сярод крымскіх татараў. Сілавікі могуць уварвацца ў дом у 5 ці 6 ранку, зламаць дзверы і пачаць шукаць забароненую мусульманскую літаратуру альбо зброю.

І яшчэ адна тэндэнцыя, якая характэрная для большасці аўтарытарных рэжымаў: пабудова новымі ўладамі так званых паралельных інстытуцый, якія ва ўсім падтрымліваюць палітыку Расіі. Напрыклад, да анексіі ў Крыме было з дзесятак незалежных медыя, якія працавалі па стандартах журналістыкі. Пасля змены ўлады гэтыя СМІ альбо былі вымушаныя з’ехаць у Кіеў (такія, як Чарнаморская тэлерадыёкампанія і Першы крымскататарскі тэлеканал АТР, Радыё Майдан), альбо ім не далі новыя ліцэнзіі. Напрыклад, газета “Аўдзет”, дзе я калісьці пачынаў працаваць, не атрымала ад Роскамнагляду ліцэнзію на інфармацыйную дзейнасць, і таму зараз тыраж газеты складае 999 асобнікаў, бо пасля 1000 ужо патрэбная ліцэнзія. І гэта далёка не адзінае СМІ, вымушанае працаваць ў паўпадпольных умовах. Шмат незалежных журналістаў з’ехала з краіны, частка працуе пад псеўданімамі, а яшчэ частка нават сышла з прафесіі. Але ўлады стварылі новы крымскататарскі медыяхолдынг, які цалкам рэтранслюе расійскую кропку погляду і такім чынам прыўносіць расійскі дыскурс у крымскататарскае асяроддзе.

– З усяго сказанага вышэй бачна, што сітуацыя з правамі чалавека ў рэгіёне застаецца вельмі складанай…

– Так, на сённяшні дзень у нас зафіксавана 268 канкрэтных выпадкаў парушэння правоў чалавека ў Крыме. У сваёй большасці гэтыя выпадкі датычацца крымскіх татараў, як карэннага насельніцтва паўвострава, а таксама груп праўкраінскіх актывістаў, якіх у першую чаргу выціснулі з Крыма. Іх прымуслі з’ехаць яшчэ ў пачатку 2014 года, а потым узяліся за крымскіх татараў.

Расійскія ўлады спрабуюць усімі сродкамі зрабіць выгляд, што ў крымскіх татараў усё добра. Была створаная крымскататарская культурная аўтаномія на тэрыторыі Судака, Пуцін падпісаў закон аб рэабілітацыі дэпартаваных народаў, расійская, украінская і крымскататарская мовы з’яўляюцца афіцыйнымі на паўвостраве… Але рэальная карціна выглядае інакш. Украінская і крымскататарская мовы вывучаюцца толькі факультатыўна, украінскія школы зачыненыя, у крымскататарскіх школах увесь час скарачаюцца гадзіны вывучэння іх мовы.

– Вы кажаце пра 268 выпадкаў парушэння правоў чалавека ў рэгіёне. Якія з іх пераважаюць?

– Калі казаць пра групы парушэнняў правоў чалавека, то з асноўным гэта ператрусы, пастаянныя арышты прадстаўнікоў крымскататарскай меншасці. Але, канешне, самыя абуральныя з парушэнняў правоў – гэта знікненні і нераскрытыя забойствы.

Так, крымскататарскі актывіст Рышат Аметаў у пачатку сакавіка 2014 года выйшаў на адзіночны пікет на галоўнай плошчы Сімферопаля ля будынку Савета міністраў. Праз некаторы час невядомыя людзі ў камуфляжы запіхалі яго ў машыну і звезлі ў невядомым напрамку. Праз некалькі дзён быў знойдзены труп Аметава. Забойства не раскрытае да сённяшняга дня, хоць ёсць і відэа, і фота нападу. У траўні гэтага года людзі ў паліцэйскай форме выкралі нашага калегу з Бахчысараю Арвіна Ібрагімава, які з’яўляецца актывістам Меджлісу. І хоць таксама ёсць дакладны запіс з камеры выдэаназірання, да гэтага моманту няма ніякай інфармацыі пра яго месцазнаходжанне. Ніводны з гэтых выпадкаў не расследуецца ўладамі ў Крыме. Яны кажуць, што ніякіх выкраданняў няма, ды і ў межах іх дыскурса такія пытанні ім ніхто нават не задае.

Крымскіх актывістаў у асноўным судзяць за распальванне нацыянальнай ці рэлігійнай варожасці і экстрэмізм, а таксама за заклікі да парушэння тэрытарыяльнай цэласнаснасці краіны. У Крыме ёсць справа забароненай у Расіі рэлігійнай арганізацыі “Хізб ут тахрыр”. На падставе таго, што крымскія татары, якія ў большасці сваёй рэлігійныя, могуць належаць да гэтай арганізацыі, на іх пастаянна аказваецца ціск.

Таксама мы можам казаць пра наяўнасць палітычных зняволеных. Напрыклад, была палітычная справа, калі аднаго з самых аўтарытэтных крымскіх татараў Ільмі Умерава, якому зараз пад 70 гадоў, адпраўляюць на месяц на прымусовае лекаванне ў псіхіятрычную лекарню. Зараз супраць яго ідзе крымінальны працэс з-за таго, што на адным з тэлеканалаў Умераў сказаў, што ў 2014 годзе адбылося не добраахвотнае далучэнне Крыма да Расіі, а анексія.

На сённяшні дзень "Крым SOS" – арганізацыя з пяццю офісамі, праца якой распаўсюджваецца на 17 рэгіёнаў. З 2014 года "Крым SOS" з’яўляецца выканаўчым партнёрам Управы Вярхоўнага камісара ААН па справах бежанцаў у Беларусі, Малдове і Украіне. За ўвесь час сваёй дзейнасці арганізацыя аказала дапамогу болей чым 200 тысячам перасяленцаў з Крыму і ўсходу краіны.