Блог Паўла Сапелкі: Чатыры сцяны для "чацвёртай улады"

Юрыст Праваабарончага цэнтра "Вясна" Павел Сапелка ў чарговым выпуску блога "Слова аб праве" ў "Белгазеце" аналізуе, як улады абмяжоўваюць права на свабоднае выказванне меркавання і выкарыстоўваюць дасудовае заключэнне пад варту на прыкладзе крымінальнага пераследу журналіста Сяргея Сацука.

Праз тыдзень пасля арышту галоўнага рэдактара інтэрнэт-выдання "Ежедневник" Сяргея Сацука сваю пазіцыю выказалі праваабарончыя арганізацыі Беларусі.

"Затрыманне ў ходзе папярэдняга следства па крымінальнай справе і ўзяцце пад варту чалавека, які не хаваўся на працягу доўгага часу, з улікам стану яго здароўя і здароўя яго родных, выглядаюць непрапарцыйнымі і відавочна празмернымі мерамі", - упэўнена заявіла праваабарончая супольнасць, мяркуючы, што "гэта можа сведчыць аб наяўнасці палітычнага матыву ў пераследзе журналіста, накіраванага на прымус да спынення або змянення характару яго дзейнасці па распаўсюджванні інфармацыі аб карупцыі".

Таму патрабаванне гучала досыць катэгарычна:

"Лічым неабходным неадкладна вызваліць Сяргея Сацука з-пад варты і прыняць усе меры па забеспячэнні яго працэсуальных правоў".

Што адрознівае справу Сацука ад дзясяткаў "карупцыйных", звязаных з абвінавачваннем у хабарніцтве, дзе абвінавачаныя часам гэтак жа не прызнаюць віну ў прад'яўленым абвінавачванні і настойваюць на заказным характары пераследу? Тое, што яго, Сяргея Сацука, пераслед быў закліканы спыніць або змяніць характар дзейнасці журналіста па распаўсюджванню інфармацыі. Гэта права на свабоднае выказванне свайго меркавання - ўключае свабоду шукаць, атрымліваць і распаўсюджваць усялякага роду інфармацыю і ідэі, незалежна ад дзяржаўных межаў, вусна, пісьмова або шляхам друку або мастацкіх формаў выказвання, ці іншымі спосабамі па свайму выбару. Яно замацавана ў Міжнародным пакце аб грамадзянскіх і палітычных правах і можа абмяжоўвацца ў строга вызначаных межах.

Тое, што мэтай заключэння пад варту журналіста былі не інтарэсы расследавання нейкай хабару, цалкам відавочна. Правесці расследаванне ў дачыненні да звычайнага чалавека, не надзеленага ўладай і рэсурсамі, можна, не змяшчаючы яго ў СІЗА. Цяжэй прымусіць замаўчаць прадстаўніка "чацвёртай улады", і для гэтага турэмныя сцены, ціск і ізаляцыя - у самы раз.

Пакт не змяшчае пераліку дапушчальных падстаў для пазбаўлення свабоды. Але адназначна адвольнымі з'яўляюцца арышт або ўтрыманне пад вартай у пакаранне за законнае ажыццяўленне правоў, гарантаваных у адпаведнасці з Пактам, уключаючы права на свабоду меркаванняў і іх свабоднае выказванне. Скептыкі могуць запярэчыць:

"З чаго б гэта ўсё лічыць арыштам за ажыццяўлення права на свабоду меркаванняў, а не арыштам за хабар?"

Але тады арышт быў бы дарэчны ў іншы час - непасрэдна пасля здзяйснення меркаванага злачынства і пры іншых абгрунтаваннях, адрозных ад загадкавых недагаворак старшыні КДК.

Наогул, кожны такі выпадак заключэння пад варту - падстава нагадаць пра той сумны факт, што любы арышт у нашай дзяржаве адбываецца ў парушэнне ўстаноўленых пактам правілаў - артыкула 9, які патрабуе, па-першае, каб кожны арыштаваны або затрыманы па крымінальным абвінавачванні чалавек у тэрміновым парадку дастаўляўся да суддзі ці іншай службовай асобы, якой належыць па законе права ажыццяўляць судовую ўладу.

"Неад'емным элементам належнага ажыццяўлення судовай улады з'яўляецца прынцып, згодна з якім яна павінна ажыццяўляцца незалежным, аб'ектыўным і бесстароннім ў дачыненні да разгляданых пытанняў органам. Таму дзяржаўны пракурор не можа лічыцца службовай асобай, правамоцнай ажыццяўляць судовую ўладу", - мяркуе камітэт па правах чалавека ААН.

"У тэрміновым парадку" - гэта, акрамя выключных выпадкаў, - у тэрмін да 48 гадзін.

Вядома, можна сумнявацца ў тым, што перадача паўнамоцтваў па разглядзе пытання аб далейшым утрыманні пад вартай ад пракурора да суддзі вырашыць усе праблемы. І гэта меркаванне будзе абгрунтавана. Прыняцце рашэння ў дачыненні да затрыманага з захаваннем гарантый справядлівага суда стане той самай мерай, якая настолькі будзе абараняць інтарэсы падазраванага або абвінавачанага, наколькі ў гэтай меры будуць выконвацца згаданыя гарантыі, колькі ў ёй будзе справядлівасці і незалежнасці.

Вось, напрыклад, у недэмакратычнай Расіі ў працэсе адкрытага суда па меры стрымання можна ацаніць довады і доказы, якімі следства абгрунтоўвае неабходнасць заключэння пад варту. У нашай прававой сістэме гэтыя абгрунтаванні і доказы застануцца таямніцай, вядомай толькі боку абвінавачвання, і трошкі - абароне; пры гэтым адваката напэўна папярэдзяць аб крымінальнай адказнасці за разгалашэнне гэтых звестак.

Нават калі ў беларускі суд потым будзе пададзеная скарга на незаконнасць і неабгрунтаванасць абранай меры стрымання, яна будзе разгледжаная ў закрытым судовым пасяджэнні без удзелу абвінавачанага. Пра якую эфектыўнасць абароны права на свабоду і асабістую недатыкальнасць тады можна казаць?

Той жа артыкул Пакта патрабуе, што ўтрыманне пад вартай асобаў, якія чакаюць суда, павінна быць выключэннем, а не правілам. Заключэнне пад варту, мяркуе КПЧ ААН, павінна быць заснаванае на прынятым у кожным канкрэтным выпадку рашэнні аб тым, што яно абгрунтаванае і неабходнае з улікам усіх абставінаў для такіх мэтаў, як папярэджанне ўцёкаў, ўмяшання ў працэс збірання доказаў або рэцыдыву злачынства. Акрамя таго, "дасудовае ўтрыманне пад вартай павінна прымяняцца не на аснове магчымага прысуду за злачынства, што ставіцца ў віну, а на аснове вызначэння неабходнасці ў гэтай меры стрымання". Ацэньваючы гэтыя патрабаванні, разумееш, што ўсе пералічаныя правілы ў выпадку з журналістам Сяргеем Сацуком былі ўжытыя з дакладнасцю да наадварот: уцёкі ва ўмовах зачыненых межаў немагчымы, а пры пазіцыі непрызнання віны - немэтазгодныя; умяшанне ў працэс - вы сур'ёзна? Год не ўмешваўся, а цяпер умяшаецца? Ну і "паўтараць" быццам бы ніхто не збіраўся, ці нас чакала б відэа трыўмфальнага затрымання Сацука з доказамі злачынства. А вось фармулёўкі пра прыняцце рашэння аб заключэнні пад варту на падставе цяжару злачынства, што ставіцца ў віну, амаль упэўнены, следчы не пазбег.

Так што, мабыць, калі да праваахоўнікаў не вернецца разважлівасць, то да трох наяўных у нас у Беларусі палітвязняў можа дадасца чацвёрты. Сяргей Сацук ўсё ж быў вызвалены з-пад варты пад абавязацельства аб яўцы. Паглядзім, які лёс напаткае яго крымінальную справу.