Нататкі Алеся Бяляцкага пра беларускую “турэмную” літаратуру: Ліст сёмы

Гэты ліст, напісаны Алесем Бяляцкім з нагоды прачытання зборніка Аляксандра Фядуты "Американские стихи", пакуль завяршае серыю яго нататкаў пра беларускую "турэмную" літаратуру.

Ліст сёмы

Аляксандр Фядута даслаў мне сваю кніжачку “Американские стихи”. Кніжачка атрымалася цікавай, зноў жа, з вопыту аўтара, які, седзячы ў “амерыканцы”, дасылаў сваёй жонцы Марыне вершы, напісаныя з розных нагодаў. Але ўсе яны моцна зьвязаныя з ягоным перабываньнем у чатырох камерных сьценах. У кніжачцы, апроч вершаў, ёсьць і тэкст, які тлумачыць абставіны іхняга напісаньня. Трэба зазначыць, што самі каментары, напісаныя ў жанры эсэ, ня меньш, а нават і больш цікавыя за вершы. І каштоўнасьць вершаў у гэтай кніжачцы ня ў іхняй мастацкай вартасьці, а ў месцы і атмасферы, дзе яны былі напісаныя. Вершы, створаныя ў турме, маюць асобую аўру, асобы псіхалагічны зарад і асобую энэргетыку. Яны напоўненыя турэмным духам! У іх адсутнічае фальш, надуманасьць, манернасьць. Яны падобныя на толькі як вылупленых птушанятаў – з найтаньчэйшай скураю, ня ўхутаныя ў пух і пер’е. І яны – як адлітыя з цэлых кавалкаў металу. Вядома, метал гэты рознай якасьці, і рэчы, адлітыя зь яго – зусім разнастайныя. І я з аднолькавай цікавасьцю перабіраю і вершы-“алавяныя гузікі”, і вершы-“жалезныя стрэлы”, і вершы-“каштоўныя перліны”. Яны ўсе – з аднаго куфра і з аднаго горну. Яны – з турмы.

Празаічны тэкст з “Американских стихов” напісаны лаканічнай прозаю. У ім за знешняй простасьцю і лёгкім нязлосным гумарам Аляксандру Фядуту ўдалося перадаць вострыя пачуцьці, якія апанавалі зьнянацку стрывожаную і зьняволеную душу.

Раю ўсім зацікаўленым прачытаць гэтую кніжачку. Што тычыцца мяне, дык яна заінтрыгавала, зачапіла мяне яшчэ тым, што часам Аляксандр Фядута ўздымае пытаньні ці пераказвае пачуцьці, сугучныя з маімі ў турме. А часам ягоны турэмны вопыт, развагі і высновы выклікаюць у мяне парадаксальную нязгоду. Я ні ў якім выпадку не хачу з ім спрачацца, я проста дзіўлюся, наколькі ўсё ж розная чалавечая істота. І погляд людзей, якія знаходзяцца ў аднолькавай сітуацыі, на, здавалася б, аднолькавыя рэчы і зьявы можа выклікаць зусім іншыя думкі і асацыяцыі.

Я закрану толькі адзін выпадак. Аляксандр Фядута піша ў сваёй кніжачцы пра кніжкі, якія былі і якія чыталіся ў “амерыканцы”. “У першай маёй камеры ляжыць “Тридцать пятый и другие годы” Анатоля Рыбакова. У іншай – “Жизнь и судьба” Василя Гросмана. Калі Яго Вялікасьць нагадаў мне ў гутарцы пра “жахі КГБ”, пра якія я павінен быў чытаць, мне падумалася, што выбар кнігаў, сустракаўшых мяне ў камерах, быў гэтак жа невыпадковым, як і падбор сукамернікаў… Усё было прадумана. Ня хочаш чытаць пра жахі КГБ – чытай танныя дэтэктывы”. 

Затым у размове Аляксандра Фядуты з супрацоўнікам КГБ ізноў згадваюцца гэтыя кнігі. КГБіст гаворыць Аляксандру Фядуту: “Вы там у камеры пэўна што начыталіся ўсялякай лухты пра жахі КГБ. Не чытайце лішняга. – Але вашыя людзі спецыяльна гэтыя кнігі да мяне ў камеру падкладвалі: Рыбакова, Гросмана - хіба ня так? Каб я прасякнуўся пачуцьцём жаху”.  

Дык вось жа, А.Рыбакова “35-ы…” я быў прачытаў яшчэ ў часопісным варыянце ў перабудовачныя 80-я. А “Жыцьцё і лёс” В.Гросмана, якая стала шырока вядомай у тыя ж гады, чамусьці “схавалася” ад мяне. У мяне ў галаве яна стаяла ў сьпісе тых кніг, якія я спадзяваўся калі-небудзь прачытаць. Якое ж было маё зьдзіўленьне і задавальненьне, калі, уладкоўваючы сваю торбу – “кешар” у каранціннай “кешарцы”, на паліцы, застаўленай чамусьці тамамі У.Леніна, я ўбачыў “Жыцьцё і лёс” В.Гросмана. Праўда, гэта быў 2-гі том раману. Я яго прачытаў у каранціне, седзячы ў альтанцы, у “лакалцы”, перарываючы чытаньне назіраньнем за страшна рухомымі вераб’ямі і бяздонным сакавіцкім небам.

Праз месяц, калі мяне перавялі ў атрад, я запісаўся ў бібліятэку калоніі і пры беглым аглядзе яе складу ізноў натыкнуўся на “Жыцьцё і лёс” В.Гросмана. Пагаджаюся з Аляксандрам Фядутам, што ў турэмных бібліятэках гэты раман зьявіўся невыпадкова. І я ўжо чытаў раман з пачатку да месца, з якога пачынаўся другі том. А далей у лістах усім сваім знаёмым і сябрам я раіў, калі ў іх толькі знойдзецца час, пачытаць гэтую кнігу.

Бо там, дзе супрацоўнікі КГБ і Аляксандр Фядута ўбачылі “ужасы КГБ”, я ўбачыў зусім іншае, відавочнае, тое, што ляжыць на паверхні раману, тое, дзеля чаго, уласна, і была напісаная гэтая кніга, і дзеля чаго чвэрць стагоддзя яна была забароненая ў Савецкім Саюзе: веліч чалавечага духа ў безнадзейных жыцьцёвых сітуацыях, абумоўленых існаваньнем таталітарных рэжымаў. Васіль Гросман сьцвярджае, што нават тады, калі перад чалавекам стаіць самы жорсткі выбар: паміж выгандляваным жыцьцём, зьвязаным з адыходам ад перакананьняў ці з здрадаю іншых людзей, то лепей – ПРОСТА памерці. І гэта – выбар, які кожны чалавек можа зрабіць сам, індывідуальна. Магчымасьць нават ТАКОГА выбару, піша В.Гросман, робіць чалавека сапраўды вольным, нават у самых безнадзейных сітуацыях. Прычым няважна, ці будзе гэты крок мець хоць нейкі розгалас ці не. Чалавек можа і мусіць выбіраць найперш для сябе, для свайго ўласнага “я”, каб найперш у сваіх вачох заставацца чалавекам, каб ня здрадзіць самому сабе.

У перапісцы з маёй знаёмай праваабаронцай з Пецярбургу мы абмяркоўвалі раман В.Гросмана. Аказалася, што мы прачыталі яго, можна сказаць, аднімі вачыма. Але яна, вопытная праваабаронца, у якой яшчэ бацькі былі дысідэнтамі, дадала адную важную акалічнасьць: “Выбар заўсёды магчымы. Галоўнае, мабыць, не даць сябе падмануць”.

Пра гэта ж, фактычна, у розных варыяцыях, розных жыцьцёвых варунках пісаў у сваіх творах Васіль Быкаў.

Сёньнешняе жыцьцё ня ставіць нас у такія ірагічныя сітуацыі, як гэта было падчас мацнейшых грамадзкіх зломаў у калектывізацыю, падчас сталінскага тэрору ці ў час бязьлітасных войнаў 20-га стагоддзя, якія спраўлялі на беларускай зямлі свой крывавы баль. Але і ў наш час для кожнага чалавека застанецца праблема выбару. І калі раней платаю за захаваньне чалавечай годнасьці часта было само жыцьцё, то зараз кошт непараўнальна меньшы, але ўсё ж вельмі істотна: кар’ера, дабрабыт, матэрыяльныя выгоды, сямейны спакой ды іншыя набыткі ўстойлівага чалавечага існаваньня. І як вытрымаць, як не саступіць, як не пагадзіцца са злом і хлусьнёю? Як не даць сябе падмануць? Кожнаму асабіста прыходзіцца адказваць на гэтае пытаньне. Тыя ж прыклады цьвёрдага чалавечага супраціву і высокага маральнага выбару, якія далі ў сваіх творах і Васіль Гросман, і Васіль Быкаў, і Ларыса Геніюш, і Варлам Шаламаў застаюцца нязьменным арыенцірам і ў нашым звычайным будзённым жыцьці.

 12 ліпеня 2012, Бабруйск

* Да публікацыі лісты Алеся Бяляцкага падрыхтавалі іх адрасатка Ірына Пракопчык і ўкладальніца кнігі, у якую яны будуць уключаныя, Паліна Сьцепаненка.

Чытайце таксама:

Нататкі Алеся Бяляцкага пра беларускую “турэмную” літаратуру: Ліст першы
Нататкі Алеся Бяляцкага пра беларускую “турэмную” літаратуру: Ліст другі
Нататкі Алеся Бяляцкага пра беларускую “турэмную” літаратуру: Ліст трэці
Нататкі Алеся Бяляцкага пра беларускую “турэмную” літаратуру: Ліст чацьверты
Нататкі Алеся Бяляцкага пра беларускую “турэмную” літаратуру: Ліст пяты
Нататкі Алеся Бяляцкага пра беларускую “турэмную” літаратуру: Ліст шосты