Праваабаронцы з усяго сьвету частыя госьці ў Жэневе

Працяг лістоў зняволенага праваабаронцы Алеся Бяляцкага, напісаных ім у бабруйскай калоніі. З блогу на “Беларуском партизане”:

6 верасьня 2012 года, Бабруйск

У лютым 2011 года праходзіла Рада па правах чалавека ААН. Некалькі нацыянальных дэлегацыяў сяброў Рады, заклапочаныя сітуацыяй з правамі чалавека ў Беларусі, меркавалі прыняць асобную рэзалюцыю па Беларусі. У якасьці экспертаў на нараду па гэтай рэзалюцыі запрасілі мяне і жанчыну з маскоўскага офісу праваабарончай арганізацыі Human Rights Watch. Яна ня так даўна прыяжджала ў Менск і зьбірала матэрыялы для дакладу.

Пасьля падзеяў у Менску 19 сьнежня некаторыя сябры Рады па правах чалавека ААН прапанавалі беларускаму прадстаўніцтву ў ААН правесьці брыфінг і патлумачыць пазіцыю беларускага ўраду — што здарылася, чаму і з якімі скуткамі. Беларуская дэлегацыя “пакрыўдзілася” і ніяк не адказала на гэтую прапанову. Тады і ўзьнікла ідэя прыняць адмысловую рэзалюцыю. Меркавалася правесьці папярэднюю сустрэчу, каб прагаварыць лепшыя шляхі прыняцьця рэзалюцыі.

Сустрэча праходзіла ў офісе нарвежскага прадстаўніцтва ў ААН. Прыйшлі прадстаўнікі краінаў Еўрапейскага саюзу, а таксама Лацінскай Амерыкі. Вось жа, пераважна для іх, мала абазнаных, і быў разьлічаны мой выступ. Трэба было распавесьці пра вынікі выбараў, што адбылося 19 сьнежня 2010 года ў Менску і якія наступствы адбыліся пасьля. Таксама я распавёў пра самыя апошнія на той час навіны. Карціна, як для краіны, якая знаходзіцца ў Еўропе і прэтэндуе быць “цэнтрам Еўропы”, выглядала непрывабнай і змрочнай. Ды ці ж была ў гэтым нашая віна. Выказаліся і задалі пытаньні прадстаўнікі розных нацыянальных дэлегацыяў. Больш экспрэсіўныя жанчыны-дыпламаткі жаласьліва ківалі галовамі.

Затым адбылося абмеркаваньне, з якога вынікала, што шанцаў на прыняцьце асобнай рэзалюцыі на Радзе па правах чалавека мала. Падобныя дакументы прымаліся, як правіла, кансэнсусам, з агульнае згоды. А дэлегацыя Расіі, саюзьнікі беларускага рэжыму, ніколі не пагадзіцца на яе прыняцьце. Таму спроба вынесьці на абмеркаваньне непрахадны дакумент была б тактычна няслушнай. Тады вырашылі пусьціць падрыхтаваны дакумент для індывідуальнага подпісу. Гэта быў максімум, які можна было зрабіць у сёньняшняй сітуацыі. І ў гэтым выпадку беларускаму прадстаўніцтву ў ААН будзе цяжка зрабіць выгляд, што нічога не адбылося.

Як задумалі, так і зрабілі. Праз два тыдні даволі жорсткая рэзалюцыя з патрабаваньнем да беларускіх уладаў спыніць палітычныя рэпрэсіі ў краіне і вызваліць палітычных зьняволеных была падпісаная значнай часткаю дэлегацыяў з краінаў, якія ўваходзілі ў Раду па правах чалавека ААН. Гэта ўжо было зроблена без нас, як вынік нашага спатканьня.

Што я адзначыў пасьля гэтай сустрэчы, дык гэта чыста чалавечую спагаду ў выказваньнях дыпламатаў, якія прадстаўлялі розныя краіны. Ужо пасьля сустрэчы яны вельмі непасрэдна і эмацыйна размаўлялі са мной і перадавалі свае спачуваньні сем’ям рэпрэсаваных і ўсім беларусам, якія апынуліся закладнікамі палітыкі ўраду. Так, звычайна, спачуваюць суседзям, у якіх зрабілася нейкае гора.

Праграма перабываньня ў Жэневе на гэтым ня скончылася. Назаўтра быў запланаваны сумесны брыфінг спецыяльнага прадстаўніка Генеральнага сакратара ААН па правах чалавека, мяне і юрыста-праваабаронцы з Калумбіі. У Жэневе пастаянна працуе Рада па правах чалавека ААН, таксама разьмешчаныя іншыя аанаўскія інстытуцыі, якія займаюцца правамі чалавека, у тым ліку офіс Вярхоўнага камісара ААН па правах чалавека. Таму мы, праваабаронцы з усяго сьвету, частыя госьці ў гэтым невялікім, утульным швейцарскім гарадку. Тут разглядаюцца і індывідуальныя скаргі па правах чалавека, тут мы прысутнічаем на сесіях Рады па правах чалавека, калі абмяркоўваюцца краінавыя даклады па правах чалавека, тут мы праводзім паралельныя брыфінгі, прэс-канфэрэнцыі і сустрэчы.

А сёньня я меў яшчэ некалькі вольных гадзінаў і вырашыў пахадзіць, пагуляць па Жэневе. Я люблю хадзіць па ўзьбярэжжы Жэнеўскага возера, падалей ад цэнтру, дзе людна і шустрыя напарстачнікі-албанцы абдурваюць даверлівых турыстаў. Але гэтым разам я перайшоў мост, перакінуты праз вусьце Роны, дзе яна ўпадае ў возера, прайшоў паўз невялікі будынак першай гідраэлектрастанцыі ў Жэневе, дзе зараз знаходзіцца музей і існуе ўрачысты запіс пра тое, што кантон Жэнева абвешчаны тэрыторыяй, дзе не выпрадукоўваецца і не выкарыстоўваецца ядзерная энэргія. Вось так “глупыя” жэнеўцы адмовіліся ад ядзернай энэргіі, а “хітрыя” беларусы вырашылі ўзнуздаць і пакатацца на ядзерным кані.

Я іду ў гору, вышэй, у жылыя кварталы, дзе раней ніколі не хадзіў. Стары горад, выбудаваны ў стылі строгай ашчаднай кальвінісцкай архітэктуры, застаўся справа. Я прайшоў паўз гарадзкі музей, дзе вісіць у экспазіцыі і карціна вітэбскага перыяду Марка Шагала, затым паўз невялікую праваслаўную царкву. І вось я патрапіў у эканамічны квартал. Тарцом да вуліцы стаялі ў рад чырвоныя шматпавярховікі. Усе з жалюзі на вокнах і з падземнымі гаражамі. Паміж дамамі ў дварах расьлі вялікія бярозы, сосны і клёны. Кожнае дрэва было дагледжанае, відавочна, што ўтыркнутае-пасаджанае некалі не абы-як. Паміж дрэваў зелянела акуратна падстрыжаная трава. Стаяў канец лютага і ў Жэневе ўжо пачыналася раньняя вясна.

Я прайшоў наскрозь адзін такі двор, убачыўшы за домам большую купу дрэваў. Асфальтавая сьцежка нечакана вывела мяне да каменнага шкілету старой гатычнай вежы, складзенай з белага абчасанага каменю. За вежаю праз некалькі метраў уніз ішоў абрыў, зарослы дрэвамі і кустоўем. Пад абрывам бегла па камянях плыткая, але шырокая рэчка.

Я стаў на абрывістым схоне, а далей на дзесяткі кіламетраў раскінулася роўнядзь швейцарскай зямлі. Далёка справа бялеў сьнежнай шапкаю Монблан. Сотні гадоў таму пільныя вочы замкавых ратнікаў паглядалі ў дол на статкі адкормленай гавяды, што пасьвілася на зялёных лугах, на жняцоў з кароткімі косамі ў руках, на кавалькаду вершнікаў і карэту, якая пыліла па дарозе. А зараз я гляджу на асфальтавыя ніткі дарогаў, па якіх рухаюцца-бягуць, як цацачныя, машынкі, на бетонныя электрычныя слупы, на белы хвост ад самалёту ў небе. Штосьці зьмянілася на гэтай зямлі. Штосьці моцна зьмянілася на гэтай зямлі.

Я вярнуўся на вуліцу і пайшоў далей. Прайшоў два кварталы аднолькавых эканамічных дамоў і патрапіў у квартал, забудаваны старымі стогадовымі віламі са скацістымі, хвалепадобнымі чырвонымі дахамі. Вілы былі абгароджаныя непафарбаваным драўляным штыкетам. У кожным дворыку каля будынкаў расьлі вялічэзныя, з пяціпавярховы гмах вышынёй, разлапістыя, дрымучыя хвоі.

Хто захаваў гэтыя дамы, хто іх не разваліў, не раздалбаў, не сьпілаваў гэтыя невыгодныя дрэвы і не паставіў які-небудзь элітны гмах на такой каштоўнай жэнеўскай зямлі? І ў мяне зашчаміла сэрца. На маіх вачох разбурылі вілу-дом Купаліхі, так звалі з любоўю знаёмыя жонку Янкі Купалы Ўладзіславу. Ён стаяў у двары майго дому на плошчы Перамогі па вуліцы Румянцава. Вокны нашай кватэры якраз выходзілі на яго, а за ім — на будынак польскай амбасады. Увосень, калі аблятала лістота, у зарослым старымі дрэвамі садзе вакол вілы Купаліхі, тады станавіўся бачны чырвона-белы штандар на двары польскай амбасады. І колькі разоў, зьнянацку паглядзеўшы ў той бок, мне мроіўся наш бел-чырвона-белы сьцяг.

Мая жонка зьбірала подпісы жыхароў нашага двара супраць пабудовы новага гмаху на месцы дамка-вілы, пабудаванага спецыяльна пасьля вайны для Уладзіславы Луцэвіч, дзе першыя гады месьціўся музей Янкі Купалы, куды прыходзілі практычна ўсе недабітыя падчас сталіншчыны і вайны беларускія літаратары. Ды і сама Уладзіслава Францаўна была легендарнаю і заслужанаю перад беларускай культураю асобаю. Подпісы не дапамаглі. Дом-вілу Купаліхі развалілі на маіх вачох. Згоду на ягонае разбурэньне, як будынку, які не ўяўляе гісторыка-архітэктурнай каштоўнасьці даў мой былы сябра, а зараз чыноўнік Міністэрства культуры Ігар Чарняўскі. І чаму я тады не выйшаў у свой двор з плакатам і не запратэставаў?

Памёр мэр Паўлаў, памёр галоўны архітэктар Менску Белагорцаў, адэпты ўшчыльненьня Менску, вілу разбурылі, высеклі сад і паставілі бязьлікую скрынку з падземным гаражом. І дом Купаліхі ўжо не аднавіць. Маладзейшыя менчукі і ведаць ня будуць, што тут нешта стаяла, зьвязанае з беларускай культураю. Не, відаць, я ўсё ж не змаладушнічаў, а вырашыў не ўвязвацца яшчэ ў адну бойку, паралельную асноўнай. Бо нельга ж быць да кожнай бочкі заткалам — і там, і там, і там. Сілаў ня хопіць і заламаесься. Але дамку Купаліхі няма, засталася, вось, толькі шчымлівая памяць.

Вяртаўся я ў гатэль іншым шляхам паўз дваровы стадыён, дзе падлеткі гулялі ў футбол. Па сьцежцы наўкол поля, пад соснамі, мамы ў вазках выгульвалі сваіх немаўлятаў.

Вуліца ізноў прывяла мяне да музею. Тут, з узгорку, можна было паглядзець на возера, на высокі струмень фантану і ўявіць сабе, што гэта вялікі кіт ляжыць на дне возера і выплёўвае са сваіх лёгкіх азёрную ваду.

Назаўтра зранку мы прыйшлі ў Палац Нацыяў, дзе праходзяць сесіі Рады па правах чалавека ААН, а таксама іншыя разнастайныя імпрэзы праваабарончага накірунку. На брыфінг, прысьвечаны сітуацыі з правамі чалавека ў Беларусі і Калумбіі, сабралася некалькі дзесяткаў чалавек, што даволі багата для такога роду мерапрыемстваў. Звычайна на брыфінгі прыходзіць вельмі розны народ — і дыпламаты, і аанаўскія чыноўнікі, і журналісты, і прадстаўнікі няўрадавых арганізацыяў. Вазе нашага брыфінгу спрыяў удзел у ім спецыяльнага прадстаўніка Генеральнага сакратара ААН па праваабаронцах Маргарэт Секагіі. Сярод прысутных я ўбачыў Аню з нарвежскага фонду Дамоў правоў чалавека, сваю даўнюю сяброўку, якая шмат што зрабіла для таго, каб запрацаваў Беларускі Дом правоў чалавека ў Вільні. Аня гаворыць па-руску, грае на альце ў аркестры ў Осла, багата часу праводзіць у Закаўказьзі, дзе мае сумесныя праекты з тамтэйшымі праваабаронцамі. Мы разам з ёй і Берыт назіралі за парламенцкімі выбарамі ў 2005-ым годзе ў Азербайджане. Там я навучыў яе есьці хурму, сакавітую і духмяную хурму з такой тонкай і пяшчотнай скуркай, што да яе і дакрануцца немагчыма, адразу лопаецца. З таго часу, бываючы ўвосень у Баку, яна заўсёды пісала мне эсмээскі: “Я ў Баку, ем хурму”. Пры сустрэчах ці ў Осла, ці ў Варшаве, ці ў Вільні мы любім з ёй паразмаўляць, пасьмяяцца.

Першай на брыфінгу выступіла сьпецпрадстаўніца генсека ААН. Гаварыла яна толькі пра Калумбію і ні слова пра Беларусь, што крыху засмуціла мяне. Затым выступіў калумбійскі юрыст. Сітуацыя ў Калумбіі была няпростай. Забойствы грамадзкіх актывістаў, праваабаронцаў, прафсаюзных дзеячаў, левыя партызаны ў джунглях, правыя эскадроны сьмерці. Я крыху ведаў пра гэта ад Луіса, праваабаронцы з Калумбіі, генеральнага сакратара FIDH, які пяць гадоў пражыў як палітычны эмігрант у Бельгіі, а год таму ўсё ж вярнуўся на радзіму, нягледзячы на тое, што перад гэтым яго некалькі разоў спрабавалі забіць.

Выступаць пасьля двух сьпікераў, якія гаварылі на адну тэму, цяжка. Складана пераключыць увагу на іншы кантынент. Але я стараўся. У выступе, між іншага, папрасіў спадарыню сьпецпрадстаўніцу па праваабаронцах зьвярнуць большую ўвагу на становішча з праваабаронцамі ў Беларусі, якія дзеля сваёй актыўнасьці і бескампраміснасьці апынуліся ў першых радах барацьбы за дэмакратыю і правы чалавека ў краіне. Таксама я папрасіў яе зьвярнуцца да беларускага ўраду з прапановаю наведаць Беларусь. Яна міла пасьміхнулася мне ў адказ, але нічога канкрэтнага не паабяцала.

Пасьля нашых выступаў быў час на дыскусію з удзелам усіх прысутных. У зале ўзьняла руку і выступіла Аня. Яна гаварыла пра беларускія праблемы і яшчэ раз паўтарыла мае прапановы да спадарыні сьпецпрадстаўніцы. Тая ўжо не ўсьміхалася. Здаецца, яна зразумела, што заклапочанасьць лёсам беларускіх праваабаронцаў і правамі чалавека ў краіне мае міжнародны рэзананс і ад яе так проста не адмахнесься.

Пасьля заканчэньня брыфінгу я падзякаваў Ані за падтрымку. Затым мы пайшлі ў кавярню Палацу, знакамітую кавярню, дзе адбываюцца ўсе нефармальныя сустрэчы і перамовы. І там я на сваю радасьць убачыў Суэр Белхасен, прэзідэнта FIDH. Суэр уся сьвяцілася ад шчасьця. Толькі-толькі як у яе родным Тунісе адбылася “глогавая рэвалюцыя”. Народ паўстаў і аўтарытарны прэзідэн Бен Алі вымушаны быў уцячы з краіны. Гэтая рэвалюцыя была зусім нечаканай і для інтэлектуальнай эліты Тунісу, і для палітыкаў Еўрасаюзу, і для Францыі, моцна зьвязанай з Тунісам культурна і гістарычна. Тым выдатнейшым быў гэты сюрпрыз, які паказаў нястрыманую прагу туніскага народу да свабоды.

Мы абняліся. Я быў шчыра рады за Суэр, бо ўрэшце адбылося тое, пра што яна марыла і дзеля чаго працавала багата гадоў. У 2007 годзе Суэр прыяжджала ў Беларусь па запрашэньні “Вясны”. У размове са мною перад ад’ездам яна некалькі разоў паўтарыла, што тое, што яна ўбачыла ў нас, ёй вельмі нагадвае тое, што ёсьць у Тунісе.

Мы селі паразмаўляць за столік. Я распавёў ёй пра вынікі сваёй паездкі, пра сітуацыю ў Беларусі. А яна прапанавала мне праз два тыдні паехаць у ...Туніс. Там меркавалася вялікая канферэнцыя лідэраў туніскіх няўрадавых арганізацыяў, першая пасьля рэвалюцыі, з удзелам урада і старшыні Еўрапарламенту Ежы Бузэка.

Я пагадзіўся. Я быў гатовы ехаць у Туніс і выступіць там на канфэрэнцыі.