Блог Паўла Сапелкі: Чыім судом суддзю судзілі?
У новым выпуску свайго блога "Слова аб праве" ў "Белгазеце" юрыст Праваабарончага цэнтра "Вясна" Павел Сапелка аналізуе рэалізацыю на практыцы гарантый незалежнага справядлівага суда і сумежных правоў, прадугледжаных міжнароднымі абавязацельствамі Беларусі.
Нялёгка пісаць нешта пра справу, дзе абвінавачаны - асабіста знаёмы табе чалавек. Але бываюць справы, якія самі па сабе - падручнік па правах чалавека, дзе дэталь за дэталлю - ілюстрацыі да артыкулаў міжнародных дамоваў Беларусі. Дакладней, да парушэння гэтых артыкулаў. А дадае трагізму той факт, што парушэнні заахвочваюцца на самым высокім узроўні сістэмы правасуддзя - у Вярхоўным судзе. І мішэнню стаў былы суддзя.
Даведка "БелГазеты". Былы старшыня суда Мінскага раёна Аляксандр Хаванскі рашэннем Вярхоўнага суда асуджаны да пяці гадоў пазбаўлення волі па абвінавачванні ў крадзяжы шляхам злоўжывання службовымі паўнамоцтвамі і ў злоўжыванні службовымі паўнамоцтвамі. Ён пазбаўлены права займаць пасады, звязаныя з выкананнем арганізацыйна-распарадчых і адміністрацыйна-гаспадарчых абавязкаў, на тэрмін пяць гадоў. Хаванскага затрымалі 14 чэрвеня 2017 г. Фігурант справы шукаў людзей, якія мелі патрэбу ў працаўладкаванні, але працаваць у судзе не збіраліся. Налічаныя ім зарплаты, прэміі, матэрыяльную дапамогу і іншыя выплаты ён прысвойваў сабе. З чэрвеня 2009 г. па жнівень 2016 г. суддзя завалодаў больш чым 12,7 тыс. беларускіх рублёў Галоўнага ўпраўлення юстыцыі аблвыканкама і не менш чым 9 681 беларускіх рублёў Мінскага абласнога суда.
Наогул, калі мы разважаем пра свае правы, то ў ліку найважнейшых называем права на незалежны і справядлівы суд. А калі разважаем аб справядлівым і незалежным судзе, то ў ліку першых на розум прыходзіць гарантыя недатыкальнасці суддзяў як аснова іх незалежнасці. Гэта не аб індульгенцыі на здзяйсненне любога злачынства - гэта пра тое, што суддзяў разам з дэпутатамі, "сенатарамі" і прэзідэнтамі прыцягваюць да крымінальнай адказнасці, затрымліваюць, заключаюць пад варту і асуджаюць па іншых правілах, якія выключаюць самавольства ў дачыненні да суддзі, дэпутата ці прэзідэнта ў якасці помсты за іх прафесійную дзейнасць або з мэтай змяніць яе характар.
Пацешна, але адна з гарантый у нашай прававой сістэме павярнулася парушэннем артыкула 14 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах, якая ў ліку іншых гарантый прадугледзела, што "кожны, хто асуджаны за якое-небудзь злачынства, мае права на тое, каб яго асуджэнне і прысуд былі перагледжаныя вышэйстаячай судовай інстанцыяй згодна з законам": справы аб злачынствах, учыненых суддзямі, разглядае Вярхоўны суд, чые прысуды з'яўляюцца канчатковымі і абскарджанню ў апеляцыйным парадку не падлягаюць, уступаюць у законную сілу неадкладна і могуць быць абскарджаныя толькі ў парадку нагляду. Ну а нагляд - гэта не перагляд прысуду ў сэнсе арт. 14 Пакта, гэта тая мера, якая не расцэньваецца як эфектыўны інструмент аднаўлення парушанага права, калі абвінавачаны заявіць аб парушэннях.
А праблем у гэтай справе не пералічыць - і гэта я абмяркоўваю прысуд выключна з пазіцыі захавання правоў чалавека, а не бакі па справе.
Парушаныя права на абарону, прэзумпцыя невінаватасці, права на свабоду і асабістую недатыкальнасць, права не падвяргацца жорсткаму, зневажальнаму звароту - хоць, вядома, палова з гэтага спісу тычыцца 90% асуджаных.
Наогул, эфектыўная абарона абвінавачанага сумесна з адвакатам - сур'ёзная заяўка на перамогу ў крымінальнай справе, дзе сітуацыя мае некалькі чытанняў, а пазіцыя абвінавачанага не прызнальная. Бок абвінавачвання гэта добра разумее і прыкладае ўсе намаганні, каб пазбавіць абвінавачанага абранага ім самім адваката, які карыстаецца даверам і аўтарытэтам, - гэтай патрэбнай і нярэдка апошняй апоры. Таму ў каталог правоў абвінавачаных у Пакце ўнесенае права на абранага ім самім абаронцы. Для тых, хто не чытаў нашу Канстытуцыю, будзе нечаканасцю, але па асноўнаму закону процідзеянне аказанню прававой дапамогі забараняецца. Гэта, вядома, не «як ва Ўкраіне», дзе прадугледжаная крымінальная адказнасць за парушэнне права на абарону, але досыць вызначана, каб разумець прыярытэты і ступень важнасці інтарэсаў. Так, у сітуацыі, калі абраны адвакат - гэта абавязаны даваць паказанні сведка злачынства, яго ўдзел у якасці абаронцы немагчыма. А вось калі адвакат у сілу роднасных або шлюбных адносінаў мае права не даваць паказанні ў дачыненні да абвінавачанага, а следчы і суд выкарыстоўвае яго фармальны выклік і нулявы па змястоўнасці допыт для таго, каб «выбіць» адваката са справы - гэта парушэнне права абвінавачанага на абранага ім самім абаронцы.
Сітуацыя з заключэннем пад варту на два гады - мерай стрымання ў дачыненні да чалавека, якому раней дзяржава давярала вяршыць правасуддзе, падкрэслівае як мінімум памылковасць палітыкі праваахоўнікаў у гэтай сферы. Я шмат пісаў пра тое, што ўтрыманне пад вартай не павінна быць правілам, яго ўжыванне не можа ставіцца ў залежнасць ад цяжару злачынства, у якім абвінавачваюць чалавека. Аднойчы ў працэсе падрыхтоўкі штогадовай справаздачы па маніторынгу месцаў несвабоды я заўважыў, што двухразовае зніжэнне ўзроўню злачыннасці (з 180 427 злачынстваў у 2007 г. да 83850 у 2018-м і 88 378 у 2019-м) не пацягнула прапарцыянальнага змяншэння насельніцтва следчых ізалятараў: 13 гадоў таму там утрымлівалі 7 200 чалавек, а цяпер - каля 5 000. Вось і ў разгледжанай справе чалавек, на думку следства, здзейсніў злачынства, але нікуды да распачынання справы не дзеўся: жыў і працаваў у Беларусі. Потым нікуды не дзеўся пасля ўзбуджэння крымінальнай справы. Потым, праз два гады СІЗА, зноў быў на волі і працаваў, прыходзіў без спазненняў у суд і зноў нікуды не дзеўся. Пры тым, што яўку ў суд наогул паўсюдна добра забяспечвае заклад. А цяпер пытанне: навошта былі тыя два гады ў СІЗА, дзе па вызначэнні ўмовы ўтрымання - акт жорсткасці?
Аб прэзумпцыі ж невінаватасці і, магчыма, звязаным з гэтым нежаданнем бачыць на першых палосах сваё фота ў статусе абвінавачанага хочацца заўважыць вось што: з павагай чужых правоў лічыцца невінаватым да ўступлення ў сілу прысуду ў нас заўсёды былі праблемы. Тыя ж праблемы заўсёды былі з фота- і відэаздымкай тых, хто вызначана выказаў нежаданне быць сфатаграфаваным. Калі гаворка ідзе пра баланс права на інфармацыю і прэзумпцыі невінаватасці, асабіста я зраблю выбар на карысць апошняй: маё права ведаць пра абставіны крымінальнай справы ніяк не будзе парушана адсутнасцю фатаграфіі абвінавачанага, а вось яго выява на месцы абвінавачанага, тым больш у клетцы або ў кайданках (а гэта шырока практыкуецца ў іншых справах), можа нанесці непапраўную шкоду праву абвінавачанага лічыцца невінаватым да прысуду суда.
І напрыканцы. Мне зусім не важна, ці вінаваты Аляксандр Хаванскі ў здзяйсненні злачынства, ці "пераразмяркаваў" ён бюджэт суда. Для мяне вызначальным з'яўляецца пытанне: а ці была ў яго магчымасць даказаць сваю невінаватасць, ці былі яму забяспечаны гарантыі незалежнага справядлівага суда і правы, прадугледжаныя міжнароднымі абавязацельствамі Беларусі? Адмоўны адказ азначае, што правасуддзе не адбылося і за кратамі апынуўся чалавек, чыя віна не даказаная згодна з законам.
