Наталля Мацкевіч: «Адвакат абавязаны выкарыстоўваць усе законныя сродкі абароны правоў сваіх кліентаў»

6 і 7 сакавіка 2020 года Маскве прайшоў семінар "Механізмы ААН па правах чалавека: ад тэорыі да практыкі эфектыўнай абароны індывідуальных правоў", які праводзіў Інстытут права і публічнай палітыкі. Яго ўдзельнікамі сталі адвакаты і супрацоўнікі няўрадавых арганізацый з розных рэгіёнаў Расіі; для ўдзелу трэба было прайсці конкурсны адбор. У якасці экспертаў семінара былі запрошаны прафесар Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта Аляксандр Вашкевіч і беларуская адвакатка Наталля Мацкевіч.

Беларускі дом правоў чалавека папрасіў Наталлю Мацкевіч расказаць пра змест семінара, пра тое, якая інфармацыя была запатрабаваная ўдзельнікамі, і чаму арганізатары спынілі выбар на экспертах з Беларусі:

– Аляксандр Яўгенавіч Вашкевіч – прафесар ЕГУ, спецыяліст па міжнародным праве, эксперт АБСЕ і Савета Еўропы – таксама вядомы сваімі даследаваннямі і публікацыямі па ААНаўскай сістэме. Ён, як калега (я таксама выкладаю ў ЕГУ, дыстанцыйны курс) запрасіў мяне стаць другім экспертам семінара, каб унесці ў яго элементы вопыту практычнай працы. Чаму менавіта беларускія эксперты? Справа ў тым, што Беларусь не з'яўляецца сябрам Рады Еўропы, і яе механізмы – перш за ўсё, скаргі ў Еўрапейскі суд па правах чалавека – не могуць прымяняцца ў дачыненні да Беларусі; таму тут для абароны правоў на міжнародным узроўні даступныя толькі ААНаўскія механізмы. Адпаведна, аналітыка і практыка па сістэме ААН больш актыўна развіваецца менавіта беларускімі юрыстамі, асабліва якія працуюць у НДА, чым можна заслужана ганарыцца.

– А як вы набылі кампетэнцыі і досвед працы з міжнародным правам?

– Праца адвакатам – вельмі дынамічная, і трэба ўвесь час развівацца ў прафесіі. Беларускі дзяржаўны універсітэт я скончыла аж у 1993 годзе, але, як прыхільнік канцэпцыі навучання на працягу ўсяго жыцця, стараюся карыстацца магчымасцямі ўдзелу ў праграмах нефармальнай адукацыі, а ў нейкі момант, ужо ў сталым узросце, адчула неабходнасць "падцягнуць" свае веды ў еўрапейскім ВНУ і скончыла магістратуру ЕГУ па міжнародным і еўрапейскім праве. У гэтую магістарскую праграму ўключаны прадметы як міжнароднага прыватнага і карпаратыўнага права, права ЕС, так і міжнароднага права правоў чалавека. Паколькі я, як адвакат, па большай меры, працую з грамадзянамі, то, натуральна, асноўныя намаганні прыкладала да вывучэння міжнародных стандартаў і сістэм маніторынгу і абароны правоў чалавека. Гэтыя кампетэнцыі я стала ўжываць у адвакацкай дзейнасці, дзе выкарыстоўваю падыход, заснаваны на правах чалавека, канцэпцыю правоў чалавека і міжнародныя стандарты – як у нацыянальнай практыцы, так і дапамагаючы кліентам звяртацца да зваротаў у міжнародныя органы, калі вычарпаныя ўнутраныя сродкі прававой абароны.

– Расія з'яўляецца сябрам Рады Еўропы, і яе юрыстам даступныя еўрапейскія механізмы абароны правоў чалавека, якія большасцю разглядаюцца як больш эфектыўныя, паколькі дазваляюць атрымаць грашовую кампенсацыю для ахвяры. Чаму механізмы абароны правоў чалавека ААН выклікалі такую ​​цікавасць у расійскіх адвакатаў і праваабаронцаў?

– Так, цікавасць была праяўлена вялікая. У семінары ўдзельнічалі дасведчаныя практыкі: тыя, хто ўжо працуе з еўрапейскімі механізмамі, падае паведамленні ў Еўрапейскі суд па правах чалавека і ведае стандарты еўрапейскай сістэмы. Але стандарты сістэмы ААН, да якіх яны зараз звярнуліся, не былі ім раней вядомыя. Юрысты з Расіі, ды і іншых краін – напрыклад, Украіны, Азербайджана, Малдовы – у апошні час усё больш звяртаюць свой погляд на ААНаўскія механізмы як на дадатковы інструмент абароны правоў сваіх кліентаў і, што немалаважна, удасканалення прававой сістэмы сваіх краін. Але, калі па еўрапейскай сістэме абароны правоў чалавека ёсць шмат адукацыйных праграм, і нават сам Савет Еўропы праводзіць навучанне, то ў магчымасцях вывучэння сістэмы ААН маецца дэфіцыт, асабліва ў вочных фарматах. Таму ўдзельнікі гэтага семінара адкрылі для сябе новыя магчымасці. І я была здзіўленая, наколькі вялікую зацікаўленасць у гэтых інструментах яны праяўляюць. Было відавочна, што яны пачнуць іх выкарыстоўваць у сваёй працы адразу ж. Вядома, за два дні семінара, пры ўсім жаданні, можна даць толькі агульны агляд тэмы, але цікавасць удзельнікаў такі, што цалкам магчыма працяг навучання: акрамя тэорыі даць і практычныя навыкі.

– Наталля, вы, ведаючы еўрапейскую сістэму і будучы спецыялістам у сістэме ААН, маглі б прывесці іх прынцыповыя адрозненні?

– Сістэма ААН, як універсальная сістэма, шырэй глядзіць на некаторыя пытанні, і ўмовы звароту яе механізмаў – менш строгія. Напрыклад, цяпер у ЕСПЧ можна падаць скаргу на працягу шасці месяцаў пасля вычарпання ўнутраных сродкаў прававой абароны на нацыянальным узроўні, і гэты тэрмін хутка скароціцца да трох месяцаў. Што тычыцца ААНаўскіх механізмаў, то да спецпроцедурам Савета па правах чалавека можна звяртацца неадкладна, без вычарпання ўнутраных сродкаў, а ў дагаворныя органы – на працягу як мінімум пяці гадоў пасля таго, як пройдзены нацыянальныя інстанцыі. І тады як у еўрапейскай сістэме ўжо склалася выразная і ўстаялася практыка, што фактычна выключае фарміраванне выдатных ад яе прававых пазіцый, то сістэма ААН адкрывае больш магчымасцяў для нестандартных падыходаў і стварэння новых прэцэдэнтаў. Акрамя таго, у сістэме ААН існуе некалькі дамоўных органаў, куды можна накіроўваць індывідуальныя паведамленні, а таксама некаторыя правы па міжнародных дагаворах абароненыя ў больш шырокім сэнсе.

– Вы даўно працуеце адвакатам; зыходзячы з вашага прафесійнага вопыту, ці можна сказаць, што і беларускія адвакаты выказваюць цікавасць да міжнародных стандартаў правоў чалавека, да міжнародных механізмаў абароны?

– Не магу казаць за ўсіх, але я ведаю адвакатаў у Беларусі, якія выкарыстоўваюць у працы падыход, заснаваны на правах чалавека: і канцэпцыю правоў чалавека, і міжнародныя стандарты; маюць кампетэнцыю звароту да міжнародных органам. Магчыма, не ўсе з іх спецыяльна навучаліся правам чалавека, але працуюць у парадыгме правоў чалавека ў сілу высокай прававой культуры і сумленнага стаўлення да прафесіі. Па вялікім рахунку, гэты падыход адлюстраваны ў прынцыпах і нормах Канстытуцыі Беларусі, якія дазваляюць працаваць са стандартамі правоў чалавека як на нацыянальным, так і на міжнародным узроўнях.

– Адсочваючы нацыянальную практыку, здаецца, што беларускія юрысты, у прыватнасці, адвакаты, не валодаюць адмысловымі ведамі ў сферы міжнароднага права правоў чалавека. Вельмі рэдка ў публікацыях і прававых пазіцыях сустракаецца адсылка да міжнародных стандартаў. Як вы думаеце, чаму? Ці ўключае беларуская акадэмічная юрыдычная адукацыя вывучэнне гэтай галіны?

– Калі я вучылася ў БДУ, міжнароднае права правоў чалавека ў нас не выкладалі ні асобным, ні факультатыўным курсам; мы вывучалі публічнае міжнароднае права як дзеючае выключна паміж дзяржавамі. Пасля заканчэння універсітэта я спецыяльна не адсочвала сітуацыю. Наколькі я ведаю, цяпер толькі на кафедры міжнароднага права факультэта міжнародных адносін БДУ ёсць курс правоў чалавека са здачай экзамену. Атрымліваецца, што не так-то і шмат магчымасцяў у юрыста, асабліва ў сістэме фармальнай адукацыі, атрымаць кампетэнцыі ў сферы правоў чалавека.

– А ці трэба гэта? Можа быць, юрысту-практыку, адвакату хопіць прасторы нацыянальнага заканадаўства?

– Не думаю. На маю думку, прымяненне міжнароднага права, у прыватнасці міжнародных стандартаў правоў чалавека ў нацыянальнай практыцы, становіцца непазбежным трэндам у сувязі з глабалізацыяй ўсіх сусветных працэсаў, у тым ліку – прававых. Развіваюцца гарызантальныя сувязі паміж юрыстамі розных краін: напрыклад, я ведаю, што Рэспубліканская калегія адвакатаў ўзяла курс на развіццё міжнародных сувязяў паміж адвакатамі. У гэтых камунікацыях мова міжнароднага права становіцца агульнай. Адпаведна, і адвакатам трэба знаходзіць магчымасці ім авалодаць. Напрыклад, у гэтым годзе Калегія плануе семінар, ці нават шэраг семінараў, сумесна з Германскім фондам міжнароднага прававога супрацоўніцтва па пытаннях абароны правоў чалавека ў правапрымяняльнай практыцы. Акрамя таго, міжнароднае права ў той ці іншай ступені ўваходзіць у практыку судовых органаў. Канстытуцыйны суд Беларусі з самага свайго заснавання працуе са стандартамі правоў чалавека і міжнароднымі дакументамі; Вярхоўны суд у адным з пастаноў Пленума («Аб забеспячэнні права на судовую абарону і аб культуры судовай дзейнасці», 2016) звярнуў увагу на тое, што суддзі павінны сачыць за зменамі ў міжнародным праве, уключаючы міжнародныя дагаворы і іншыя дакументы, якія ўсталёўваюць нормы, якія дзейнічаюць у дачыненні да правоў чалавека.

– Вярхоўны суд выказаўся цалкам выразна; але ж ён звярнуўся да суддзяў, а не да адвакатаў?

– Так, але гэта азначае, што адвакаты павінны быць на крок наперадзе, бо менавіта яны павінны прыносіць у суды такія прававыя пазіцыі і ставіць гэтыя пытанні перад суддзямі. Акрамя гэтага, ёсць артыкул 61 Канстытуцыі, які кажа пра тое, што кожны можа звярнуцца ў міжнародныя органы, калі вычарпаныя ўнутрыдзяржаўныя сродкі прававой абароны. А адвакат па законе "Аб адвакатуры і адвакацкай дзейнасці" абавязаны выкарыстоўваць усе законныя сродкі абароны правоў сваіх кліентаў.

– Але наўрад ці асобныя семінары і рэкамендацыі Вярхоўнага Суда дапамогуць асвоіць цэлую галіну правы, бо адукацыя павінна быць сістэмным... Беларускі дом правоў чалавека ўжо больш за 12 гадоў рэалізуе адукацыйную праграму "Міжнароднае права для абароны грамадскіх інтарэсаў", якая як раз прапануе сістэмны, глыбокі курс для адвакатаў і юрыстаў па імплементацыі міжнародных стандартаў у нацыянальную прававую сістэму. Як вы думаеце, ці варта адвакатам скарыстацца гэтай магчымасцю набыцця кампетэнцый ў міжнародным праве?

– Цалкам згодная з вамі наконт таго, што сістэмныя веды працуюць нашмат лепш. Я сама шмат гадоў таму пачынала сваё навучанне правам чалавека менавіта ў гэтай праграме. З тых часоў яна сур'ёзна развілася, і ўпэўненая, што дае добрыя магчымасці для вывучэння і набыцця навыкаў прымянення міжнароднага права ў працы.

– Наталля, па публікацыях у СМІ відаць, што вы самі актыўна спасылаецеся на міжнароднае права правоў чалавека, і ў даволі гучных справах – напрыклад, у даволі вядомай справе, дзе вы абаранялі Генадзя Фядыніча (т.зв. Справа прафсаюза РЭП - заўв. аўт. ); ваша прафесійная пазіцыя з выкарыстаннем міжнародных стандартаў была апублікавана. Ці не палохае вас роля, у пэўным сэнсе, першапраходцы? Ці не шкодзіць вашай адвакацкай дзейнасці такая адкрытая пазіцыя?

 – Скажу, што, па добраму, гэта не павінна "палохаць" і "шкодзіць", інакш як адвакат можа быць эфектыўным? Вядома, адвакат як прафесійны ўдзельнік правасуддзя дзейнічае ў строгіх рамках: і працэсуальнага закона, і этычных стандартаў. А калі адвакат ўдзельнічае ў справе, якая прыцягвае шырокую ўвагу – грамадства, журналістаў, калегаў – то гэта накладвае на яго дадатковую адказнасць: паводзіны ў працэсе павінна быць карэктным, а прававая пазіцыя – максімальна пісьменнай. Пры гэтым абавязак і звычайная праца адваката – выкарыстаць усе магчымыя прававыя сродкі для абароны кліента, у тым ліку магчымасці, якія прадстаўляюцца міжнародным правам. А гэтыя магчымасці, дарэчы, стварае дзяржава, становячыся удзельнікам таго ці іншага міжнароднага дагавора. Гэта значыць, у такой працы няма нічога, што ставіла б адваката ў няёмкае ці слабае становішча. Я думаю, што публікацыя ў СМІ прававых пазіцый адвакатаў можа быць карыснай для разумення і ацэнкі грамадствам і прафесійнымі супольнасцямі розных бакоў таго ці іншага справы; каб грамадская думка аб "гучным працэсе" было заснавана не толькі на ўражанні і эмоцыях, а на пісьменна перададзеных прафесійных пазіцыях.